Bokserski ustanak
U smiraj 19. veka Kina se suočavala sa mnoštvom problema ekonomske, političke i sociološke prirode. Carica Ciksi je spletkama od konkubine dospela do prestola, ali je period njene vladavine obeležilo urušavanje dotadašnje imperije do krajnjih granica. Porazi u takozvanim Opijumskim ratovima i sukobu sa Japanom oko Koreje, pokazali su kako loše ustrojena kineska vojska drastično zaostaje za konkurentima, a inače siromašno stanovništvo nije uspevalo da izdrži obaveze nametnute od strane države. Strane kolonijalne sile su kontrolisale kineske luke, te diktirale trgovinske sporazume koji su bili krajnje nepovoljni za mnogoljudnu naciju i društvo ustrojeno po anahronom feudalnom principu.
U zemlji je zavladala depresija pretežnog dela populacije iz više razloga. Primarni je bio zasnovan na činjenici da su stanovnici ruralnih područja i gradska sirotinja stigli do ruba egzistencije, na šta se nadovezala pošast rasprostranjene zavisnosti od opijuma. Kina je izvozila svoje sirovine i proizvode po prilično niskim cenama, mešetarskim posredovanjem stranih konglomerata (naročito zloglasne Britanske istočnoindijske kompanije) što je dovelo do opšteg siromašenja i nezadovoljstva najširih narodnih masa. Na to se nadovezao osećaj postepenog gubitka nacionalnog identiteta usled sve većeg prelaska na hrišćansku religiju i prodiranja zapadnjačkih društvenih tekovina.
Takvo trusno i uveliko razoreno tle je pogodna podloga za bujanje raznolikih pokreta sa ekstremističkim ideološkim predznakom, te ne treba da čudi što je organizacija pod nazivom „Nacionalna grupa pravednosti“ zadobila mnoštvo pripadnika. Pogrešnom interpretacijom kineskog izraza, ova grupacija je nazvana „Složne pesnice sklada i pravde“, a njeni pripadnici Bokserima. Stoji činjenica da su oni gajili kult tradicionalnih borilačkih veština, ali više pažnje su pridavali ideologiji prema čijim smernicama su za društveni sunovrat najzaslužniji hrišćanski misionari, preobraćeni prozapadnjački nastrojeni „domaći izdajnici“, predstavnici stranog kapitala i generalno pripadnici bele rase, te na kraju i vekovni neprijatelji Japanci. Po udaljenim provincijama je usledio teror nad pripadnicima pobrojanih grupacija, a uskoro se talas nasilja preselio i u Peking, gde je broj stranaca bio najveći. Neposredni povod za krvave obračune u prestonici je bilo ubistvo mladića kojeg je svojeručno likvidirao nemački ministar Klemens von Keteler, pod prilično nejasnim okolnostima i optužbom da je potpomagao Boksere. Tome je prethodio niz incidenata, a inicijalni je bio napad ustanika na hrišćansku crkvu 12. juna 1900. godine, kada su bezobzirno likvidirali vernike i sveštenike, spalivši bogomolju unutar koje je bilo još živih žrtava. Pripadnici nemačkog vojnog kontigenta su imali razmenu vatre sa pobunjenicima, a ministar je ustrelio zatočenog tinejdžera, što je izazvalo revolt domaćeg stanovništva. U Pekingu se nalazila neobična vojna formacija „Hrabri Kansu „, sastavljena od kineskih muslimana iz južnih provincija, koji su bili predviđeni kao svojevrsna pretorijanska garda prestonice, poznati po svojoj surovosti i naoružani relativno savremenim puškama repetirkama „Hanyang 88“ u kalibru 7,92x57mm. Reč je o kineskoj verziji nemačke „Komisijske puške“ Gewehr 88 sistema Mauzer, što je bilo znatno bolje oružje u odnosu na jednometne puške Martini-Henri i Springfild 1888 koje su koristili pripadnici najvećeg dela kineske regularne armije.
Uglavnom, 17. juna su „Kansu“ vojnici napali nemačke vojnike i diplomate u takozvanoj Predstavničkoj četvrti, hiljadama njih se pridružila veća grupacija Boksera, ali i „običnih“ Kineza, pa je likvidiran sekretar japanskog državnog predstavništva Sugiyama Akira, te 20. juna na prepad ubijen i sam Keteler. Sredinom proleća je carica dozvolila stranim ambasadama, konzulatima i ispostavama kompanijama da ih čuva mešoviti odred jačine nešto preko 400 vojnika, ali je očigledno „igrala na dve karte“, odnosno verovala je kako će novonastalu situaciju preokrenuti u svoju korist. Otpočela je opsada Predstavničke četvrti, a pošto su napadači imali izrazitu brojčanu nadmoć, upućena je “Sejmorova ekspedicija”, jačine oko dve hiljade pripadnika mornarice koju je predvodio britanski admiral Edvard Sejmor, a u čijem sastavu je bilo 916 Britanaca, 455 Nemaca, 326 Rusa, 158 Francuza, 112 Amerikanaca, 54 Japanaca, 41 Italijana i 26 Austrijanaca. Međutim, ovaj kontigent je stigao samo do periferije Pekinga, gde se susreo sa snažnim napadima Boksera, gde je u jednoj od čarki poginulo 5 italijanskih vojnika i oko stotinu napadača. Razlog u ovakvoj nesrazmeri gubitaka treba potražiti u činjenici da su pobunjenici pretežno bili naoružani mačevima, helebardama i kopljima, ali su se strani vojnici doslovno prestrašili videvši kako ustanici jurišaju u zanosu pravo na cevi njihovih brzometki. Došlo je i do razdora među pojedinim jedinicama regularne kineske vojske, jer su snage predvođene generalom Nie Šičengom bile prijateljski nastrojene prema stranim trupama, ali zloglasna „Kansu“ pod generalom Dong Fuksiangom ih je tretirala kao okupatore i napala. Suočeni sa artiljerijskom vatrom, bili su prinuđeni da se zabarikadiraju u jedno utvrđenje i čekaju pomoć. Trupe pod vođstvom Sejmura su zadobile gubitke od 7 mrtvih i 57 ranjenih za koje se morala obezbediti sanitetska obrada, odsečeni su od linija snabdevanja i nisu mogli pomoći opsednutima u Pekingu.
Već tih dana se počela pronositi fama o Bokserima kao fanatičnim borcima koje nije dovoljno pogoditi jednim hicem kako bi prestali da nasrću, a među stranim vojnicima se preuveličavala njihova veština u bliskoj borbi. Javnost ih je prikazivala kao sektu odanu kultu svirepog lišavanja ljudskih života, hordu divljaka koji nose odrubljene glave protivnika na vrhovima kopalja i sadistički mrcvare svoje žrtve. Sejmorovoj grupaciji je pristiglo pojačanje praktično iste jačine, ali to je bilo dovoljno jedino da im obezbedi bezbedan povratak u baze. Od tog momenta, carica Ciksi je odlučila da povuče potez očajnika – 21. juna je zvanično objavljen rat Sjedinjenim Američkim Državama, Rusiji, Velikoj Britaniji, Nemačkoj, Austrougarskoj, Japanu, Francuskoj i Italiji. Stranci u kineskoj prestonici su se suočili sa njenim ultimatumom da napuste deo grada u kom su bile smeštene ambasade i konzulati, na šta oni nisu ni odgovorili smatrajući kako će ih objedinjeni Kinezi svakako napasti jer su sve maske prijateljstva uveliko pale.
Usledio je očekivani odgovor, pa je formirana „Alijansa osam nacija“, jer su Britanija, SAD, Francuska, Nemačka, Austrougarska, Italija, Japan i Rusija poslale vojni kontigent da definitivno slomi ustanak i izbavi ljudstvo pod opsadom. Među šarolikom skupinom od oko 55.000 vojnika i mornara, najviše je bilo Japanaca – skoro 21.000, potom 13.000 ruskih i 12.000 britanskih podanika, po 3.500 francuskih i američkih vojnika, 900 Nemaca, 2.500 Italijana i nikada tačno utvrđen broj državljana Austrougarske. Odlučno i bezobzirno su usiljenim maršem prodrli kroz južni deo Kine bez značajnijeg otpora, što ih nije sprečilo da usput počine brojna maltretiranja nedužnih civila i likvidacije svih osoba koje su delovale sumnjivo. Stigavši do samog Pekinga, suočili su se sa otprilike dvostruko brojnim protivnikom u vidu redovne kineske vojske i ustanika pod vođstvom zloglasnih Boksera, Ali, njihov otpor nije bio ni približno očekivanom. Već 14. avgusta je opsada totalno razbijena i carica je stavljena pred svršeni čin kada joj je ponuđeno primirje kojim je dinastija Čin ostala na prestolu, glavne vođe Boksera su ritualno likvidirane, a Kina obavezana da plaća basnoslovnu ratnu odštetu narednih 39 godina. Osim toga, strana vojna ekspedicija je sprovela kazneni pohod tokom kojeg su ponovo stradali kineski civili. Pripadnici međunarodnih snaga su shodno svojem senzibilitetu terorisali unaokolo, pa su Britanci se istakli u pljačkanju doslovno svega i svačega što im je dopalo šaka, Rusi su sprovodili grupna silovanja, Nemci streljali, a Japanci prisvojili kineske državne zlatne rezerve…
Tačan broj žrtava tokom ustanka nikada nije precizno utvrđen. Smatra se kako je „Alijansa osam nacija“ imala oko 700 izbačenih iz stroja, ubijeno je preko 30.000 kineskih hrišćana i 200 zapadnih misionara, a okvirni broj od 100.000 mrtvih za vreme borbi i kaznenih pohoda upotpunjavaju kineski civili, pripadnici regularne vojske i Boksera. Za vreme trajanja opsade, poginulo je 55 stranih vojnika koji su pružali otpor, 135 je ranjeno, dok je među civilima unutar utvrđenja smrtno stradalo njih 13, a 24 je ranjeno.
Prema sačuvanoj dokumentaciji, od ukupno angažovanih trupa Alijanse, samo je 18.000 zaista učestovalo u kopnenom pohodu i borbama: 4.300 pripadnika ruske pešadije, artiljerije i kozačke konjice, potom 8.000 japanskih pešadinaca, 3.000 britanskih (pretežno Indijaca) pešaka, artiljeraca i konjanika, uz 2.500 američkih vojnika i marinaca, te brigada francuske vojske iz Indokine sa pratećom artiljerijom. Nemačka carevina je takođe uputila pešadiju i konjicu, dok je broj AU i italijanskih boraca bio simboličan.
Našim čitaocima je zasigurno najinteresantiji primenjeni arsenal svih učesnika, pa ističemo da je tokom ovog sukoba upotrebljavano u pravom smislu te reči – sve i svašta. Američka pešadija je koristila puške Krag–Jorgensen Model 1896, dok je konjica dobila karabine istog sistema i kalibra .30 Army koji se sada naziva .30-40 Krag. Pripadnici mornarice su koristili puške Lee Navy Model 1895 u kalibru 6 mm, koji se u SAD zvao .236 Lee Navy, a opsednuti branioci su imali tri mitraljeza Model 1895 Colt-Browning u istom kalibru. Ostalo je zabeležno kako je američka posada predvođena kapetanom Vajsom i majorom Velerom hicima topa 75mm otvorila kapije Zabranjenog grada i omogućila prodor nastupajućoj pešadiji. Nemci su koristili svoje nove puške Mauser Gewehr 98 kalibra 7,92×57 mm, Japanci miks modernijih Arisaka Type 30 u kalibru 6,5x50mm i starijih Type 22 Murata kalibra 11×60 mmR. Francuzi su se pouzdali u svoje Lebel 1886 8x50mm, Rusi u Mosin-Nagant M1891 kalibra 7,62x54mmR, Austrougari Mannlicher Model 1888 u 8x52mmR, Italijani Model 1891 Carcano kalibra 6,5x52mm, dok je britanska vojska imala repetirke Lee-Enfield i Lee-Metford kalibra .303 British.
Njihovi protivnici su bili znatno lošije opremljeni i naoružani, prema sećanjima američkih starešina samo oko jedne trećine ustanika je imalo bilo kakvo vatreno oružje, a i većina korištenih pušaka su bile sprednjače na kremen ili perkusione kapislare, čak je i regularna vojska uglavnom koristila jednometke raznih sistema. Nasuprot toj činjenici, ostalo je zabeleženo kako su se pripadnici strane kaznene ekspedicije godinama kasnije sa strahopoštovanjem odnosili prema kineskim Dadao mačevima u rukama protivnika, a posebno su apostrofirali kako su velike gubitke nanosile kineske tvrđavske puške velikog kalibra nazvane „Džingal“. Neke od njih su sačuvane i krase muzejske postavke, pa je primetno kako su bile u kalibrima .60 do .75, a na jednoj je vidljiv natpis proizvođača „Tien Jin Arsenal“ i godina proizvodnje 1896.
U borbama je korištena različita artiljerija, pa su dva spredapuneća kineska topa zarobljena od strane Austrougarske vojske i sada se nalaze u budimpeštanskom Vojnom muzeju. Reč je o oruđa zastarele koncepcije čak i za ono doba, livenih bronzanih cevi, male brzine paljbe, doduše kitnjasto ukrašenim. Mitski top velike razorne moći nazvan „Zmaj“ je ostao u domenu legende, jer je velika nepoznanica o čemu je zaista bila reč. Branioci Predstavničke četvrti su nekako sklepali jedno provizorno artiljerijsko oruđe od delova različitog porekla, koje su Amerikanci nazivali „Betsi“, a ostali „Top internacionalac“. Navodno je upravo njime odbijeno nekoliko juriša Boksera i ostalih pobunjenika, što ostavlja dosta prostora za sumnju s obzirom na karakter dejstava.
O ovim istorijski značajnim zbivanjima je snimljen holivudski filmski spektakl „55 dana u Pekingu“, u kojem glavne role igraju Čarlton Heston, Dejvid Niven i Ava Gardner. Istini za volju, u filmu je prikazana heroika neposrednih aktera sa zapadnjačke strane, dok mnogi propratni događaji nisu uopšte obuhvaćeni. U stvarnosti, ovo je bio nimalo romantičan sukob motivisan imperijalističkim pretenzijama velikih sila, koji je mutirao u revoluciju nadahnutu proklamovanim nacionalnim preporodom.
Milan Milanović
