Špansko osvajanje Perua

Špansko osvajanje Perua bilo je jedno od najznačajnijih kampanja u španskoj kolonizaciji Amerike. Nakon godina preliminarnog istraživanja i vojnih sukoba, 168 španskih vojnika pod konkistadorom Fransiskom Pizarom, njegovom braćom i njihovim autohtonim saveznicima, zarobili su vladara Inka Atavalpu u bici kod Kahamarke 1532. godine. To je bio prvi korak u dugoj kampanji koja se sastojala od više decenija borbe, i koja je okončana pobedom Španije 1572. godine i kolonizovanjem regiona kao Vicekraljevstva Perua. Osvajanje carstva Inka (zvanog „Tavantinsuju” u kečuanskom, što znači „carstvo četiri dela”), dovelo je do dalje kampanje u današnji Čile i Kolumbiju, kao i ekspedicija prema Amazonskom slivu.

Kada su Španci dosegli na granice carstva Inka 1528. godine, ono se prostiralo na znatnom području i bilo je daleko najveća od četiri velike pretkolumbijske civilizacije. Ono se prostiralo prema jugu od Ankomaje, koja je danas poznata kao reka Patija, u današnjoj južnoj Kolumbiji do reke Maule u onom što će kasnije poznati poznato kao Čile, a istočno od Tihog okeana do ivice Amazonskih džungli. Carstvo je pokrivalo neke od u najbrdovitijih terena na Zemlji. Inke su za manje od jednog veka proširili svoje carstvo sa oko 400.000 km2 (150.000 sq mi) 1448. godine na 1.800.000 km2 (690.000 sq mi) 1528. godine, neposredno pre dolaska Španaca. Ovo ogromno područje je bilo veoma varijabilno u pogledu kulture i klime. Zbog kulturne i geografske raznovrsnoti, Inke su dozvolili da mnoge oblasti carstva budu pod upravom lokalnih vođa, koje su nadgledali i pratili zvaničnici Inka. Pod upravnim mehanizmima koje je Inka carstvo uspostavilo, svi delovi carstva su bili podređeni i ultimatno pod direktnom kontrolom cara. Naučnici procenjuju da je stanovništvo carstva Inka premašivalo 16.000.000.
Pojedini učenjaci, poput Džareda Dajmonda, veruju da iako je špansko osvajanje nesumnjivo bilo neposredan uzrok propasti carstva Inka, moguće je da je ono već bilo prošlo kroz svoj vrhunac, i da je već bilo u procesu opadanja. Godine 1528, car Vajna Kapak je vladao Inkama. On je mogao da prati svoju predačku lozu do „neznanog kralja” po imenu Manko Kapak, mitskog osnivača klana Inka,‍:144 koji je prema tradiciji proizašao iz pećine u regionu zvanom Pakarik Tampu. Vajna Kapak je bio sin prethodnog vladara, Tupak Inke, i unuk Pačakutija, cara koji je osvajanjem započeo dramatično širenje carstva Inka iz njegove kulturne i tradicionalne baze na području oko Kuska. Nakon stupanja na presto, Vajna Kapak je nastavio politiku širenja osvajanjem, odvodeći vojske Inka na sever u današnji Ekvador. Dok je on suzbio brojne pobune tokom svoje vladavine, u vreme njegove smrti, njegov legitimitet bio je neupitan, koliko i primat Inka.

Proširenje je rezultiralo brojnim problemima. Mnogi delovi carstva su održavali karakteristične kulture i oni su u najboljem slučaju bili nevoljni učesnici u carskom projektu. Veliki obim carstva, izuzetno težak teren njegovog velikog dela, i činjenica da su se komunikacija i putovanja morali odvijati peške ili brodom, su uzrokovali sve veće poteškoće u efikasnoj administraciji carstva Inka.
Vajna Kapak se oslanjao na svoje sinove u sprovođenju svoje vladavine. Iako je on imao mnogo legitimne i nelegitimne dece (legitimne u smislu da su deca njegove sestre-supruge, po sistemu Inka), dva sina su istorijski važna. Princ Tupak Kusi Ualpa, poznat i kao Uaskar, bio je sin Koja Mame Rava Okljo iz kraljevske loze. Drugi je bio Atavalpa, nelegitimni sin čija majka je verovatno bila ćerka poslednjeg nezavisnog kralja Kitua, jedne od država koje je Vajna Kapak osvojio tokom širenja carstva Inke. Ova dva sina su igrala ključnu ulogu u poslednjim godinama carstva Inka.
Španskom konkistadoru Pizaru i njegovim ljudima je od velike pomoći bilo što tokom njihovog upada carstvo Inka bilo usred rata za nasleđe između prinčeva Uaskara i Atavalpe. Postoje indikacije da je Atavalpa proveo više vremena sa Vojna Kapkom tokom godina kada je car bio na severu s vojskom koja je osvajala Ekvador. Tako je Atavalpa bio bliži i imao bolje odnose sa vojskom i njenim vodećim generalima. Kada su i Vajna Kapak i njegov najstariji sin i određeni naslednik Ninan Kujočik iznenada umrli 1528. godine, verovatno od boginja, bolesti koju su Španci uveli u Amerike, otvoreno je pitanje carskog naslednika. Vajna je umrlo pre nego što je mogao da nominuje novog naslednika.
U vreme smrti Vajne Kapka, Uaskar je bio u glavnom gradu Kusko, dok je Atavalpa bio u Kitu sa glavnim delom vojske Inka. Uaskar se sam proglasio carom Inka (tj. „Jedinim carom”) u Kusku, dok je vojska proglasila odanost Atavalpi. Nastali spor doveo je do građanskog rata Inka carstva.