Puške Berthier
Nedavno nam se obratio naš dugogodišnji čitalac Nikola Stanić, interesujući se oko propratnih detalja vezanih za prisustvo pušaka Berthier francuske produkcije u dva kalibra i više varijanti na području Srbije i nekadašnje Jugoslavije. Poznata mu je činjenica da je od 1916. godine Francuska srpskoj vojsci na Solunskom frontu isporučila trometne puške Mannlicher-Berthier kalibra 8 mm Lebel, koje su posle rata jedno vreme ostale u naoružanju kasnije formirane Kraljevine. U tom kontigentu oružja bilo je i kratkih karabina istog sistema i kalibra, ali njega prilično zbunjuje prisustvo delimično sličnih pušaka u kalibru 7,5×54 mm za vreme Drugog svetskog rata koje su u malom broju primeraka ostale sačuvane i u kasnijem periodu. Postavio nam je pitanja i izrazio želju da pojasnimo kakva je bila kasnija sudbina nekadašnjih formacijskih francuskih “trometki” koje su ostale na teritoriji Jugoslavije posle oslobođenja 1945. godine, kao i da li je u međuratnom periodu od Francuske nabavljena verzija kraće puške u kalibru 7,5 mm ili je Vojnotehnički zavod u Kragujevcu izvršio konverziju na taj metak. Kao prilog nam je poslao dve fotografije nastale u Srbiji tokom Drugog svetskog rata, na kojima se vide pripadnici domaćih oružanih formacija koje su u tom periodu bile lojalne okupatorskim snagama, a naoružani su upravo prepravljenim puškama Berthier.
Storija o vojničkim puškama Mannlicher-Berthier na našim prostorima počinje kada su po odluci Savezničke komande Francuzi srpskim divizijama 1916. godine isporučili istovetno naoružanje kao i svojim jedinicama na Solunskom frontu, tako da je našim borcima predato 100.000 brzometnih pušaka Mannlicher-Berthier M1907/15 kalibra 8×50 mmR, kao i 9.000 karabina istog kalibra. Ove puške su pretežno bile trometne, uz izvesnu količinu petometki i manji broj modela Lebel M1886/93. Često se u literaturi sve francuske puške iz tog doba i u kalibru 8×50 mmR nazivaju “sistem Lebel”, iako su funkcionalno i po ostalim bitnim karakteristikama potpuno različita oružja. Puška Mannlicher-Berthier M1907/15 bila je namenjena francuskim kolonijalnim trupama, znatno jednostavnija za proizvodnju i otpornija na probleme tokom eksploataciji u poređenju s modelom M1886 sa tubularnim magacinom koji je preovlađivao u jedinicama formiranim od ljudstva iz matičnog područja. Model M1907/15 je korišćen tokom proboja Solunskog fronta, završnih operacija za oslobođenje zemlje i pripajanja novih oblasti, a zadržao se godinama posle rata u naoružanju nove države. Na osnovu ispitivanja i procena vojnog vrha, kao i iskustava boračkog sastava, ova puška je dobro poslužila i pored nekoliko karakteristika koje nisu bile najsrećnije rešene. Označena kao Fusil Mle 1907/15, trometna francuska repetirka bila je standardna duga (cev 803 mm) vojnička puška svog doba u pogledu opštih svojstava, ali su kvalitet izrade i udobnost prilikom manipulacije bili definitivno neuporedivo lošiji od tadašnjih repetirki sistema Mauser, Lee-Enfield i Mannlicher, a čak su i ruske Mossin Nagant imale bolje opšte karakteristike.
Između dva rata, posle odluke Kraljevine da primarna vojnička puška postane M24, sve francuske puške su premeštene u skladišta naoružanja namenjenog rezervi, te je Aprilski rat pretežna većina dočekala u magacinima koje su zaplenile okupatorske snage. Izvesna količina se našle u rukama ustanika, ali svi odreda su težili da ih što pre zamene nekim upotrebljivijim oružjem u smislu dostupnosti municije, kao i vatrene moći. Na osnovu dokumentovanih izvora, za potrebe obuke dodeljivane su delu kvislinških formacija, kao i pozadinskih službi, tako da je deo radnih jedinica Domobranstva NDH bio naoružan isključivo njima. Partizanske snage su uglavnom uništavale puške Berthier zaplenjene od zarobljenika, što dovoljno govori na koji način su bile tretirane i pored hronične oskudice u oružju.
U zemlji nastanka, na osnovu dizajna koji je osmislio konstruktor Andre Berthier, nastali su kratkocevni modeli Mousqueton cavalerie, Carabine gendarmerie i Carabine cuirassier pod oznakom Mle 1890, kao i Mousqueton artillerie Mle 1892, zatim puške duge cevi Fusil Mle 1902, 1907 i 1907/15, svi kapaciteta tri metka 8x50R mm u magacinu, a sredinom rata su napravljene Fusil Mle 1907/15 M16 i Mousqueton Mle 1892 M16 u čije magacine je moglo stati pet metaka. Iako je tamošnji vojni vrh planirao preoružavanje vojske poluautomatskim puškama, kao prelazno rešenje je izabrana repetirka MAS 36 i uveden je novi službeni kalibar 7,5×54 mm, tako da je izvesna količina starijih pušaka prepravljena za taj metak pod oznakom Fusil Mle 1907/15 M34. Oružje se odlikovalo magacinom tipa Mauser, kapaciteta pet metaka, masom od 3,68 kg i cevi dužine 570 mm. Bila je planirana prerada svih raspoloživih pušaka, ali je početak Drugog svetskog rata doprineo da se svi pobrojani modeli isporuče trupama u zatečenom stanju. Smatra se kako je do okončanja nemačke invazije konvertovano 63.000 pušaka M34 Berthier, koje su u svojstvu plena označavane Gewehr 241(f).
Njihovo pristizanje u Jugoslaviju tokom rata je povezano s jednom karakterističnom situacijom okupirane Srbije. Od početka jeseni 1943. godine, nemačka vlast u našoj zemlji se suočila s problemom nedostatka streljačkog naoružanja kojim bi trebalo da se opreme različite formacije, jer je NOVJ posle kapitulacije Italije drastično narasla i vršila upade na teritoriju Srbije. Jedinice kvislinških Srpske državne straže, Srpskog dobrovoljačkog korpusa i legalizovanih odreda četnika Draže Mihailovića, tokom sukoba s partizanima pokazali su se kao nedorastao protivnik, te je od njih oduzeto skoro svo naoružanje kalibra 7,9×57 mm koje je prosleđeno neuporedivo upotrebljivijim nemačkim formacijama i Ruskom zaštitnom korpusu. Određeni autori ovu pojavu pojašnjavaju time što su Nemci saznali da snage odane Milanu Nediću svoje oružje doturaju JVuO, koja je takođe u tom periodu na insistiranje britanskih emisara napadala okupatorske posade u Istočnoj Bosni. Iako nema validne dokumentacije koja bi to potvrdila, tvrdi se da je Vermaht zbog toga dopremio veću količinu trofejnog streljačkog naoružanja s teritorije Francuske, Holandije i Belgije, različitih kalibara i iz stokova plena. Navodno je željeno da se logistički kontroliše upotreba oružja i utrošak municije, kako se ne bi upotrebljavalo protiv tadašnjih mentora. Stoji činjenica da su tom prilikom SDS, SDK i deo četnika od Nemaca dobili puškomitraljeze Lewiss i Chatellerault, kao i puške SMLE, MAS 36, te junakinju naše priče Fusil Mle 1907/15 M34 kalibra 7,5x54mm. Na fotografijama koje nam je poslao gospodin Stanić, opažaju se upravo puške Gewehr 241(f) kod dva “nedićevca” i više pripadnika četničkog odreda koji poziraju kraj holandskog mitraljeza Mitrailleur M20 kalibra 6,5×53 mm.
Prema informacijama kojim raspolažemo, osim manjeg broja primeraka svih Berthier pušaka u muzejima i privatnim zbirkama kolekcionara, posle oslobođenja je preovlađujući deo zastarelog francuskog oružja iskorišćen kao sirovina u metalskoj industriji, iako ima naznaka da je manja količina prodata ideološki bliskim revolucionarnim pokretima koji su se borili protiv francuske kolonijalne uprave, jer im je bila dostupna municija tog kalibra. U svakom slučaju, puške Berthier u svim pobrojanim izdanjima predstavljaju istorijski značajno oružje za naše područje i radujemo se svakoj prilici kada susretnemo očuvene primerke.
M. Milanović
