Vredna riznica
Prilikom nedavne posete specijalizovanom depou rekvizita koji se koriste za kinematografska ostvarenja, konačno smo delimično odahnuli i izrazili zadovoljstvo uvidevši kako je ovdašnje preduzeće za pirotehničku delatnost registrovalo veću količinu autentičnog oružja koje je korišteno tokom burnog perioda od kraja devetneastog veka do ratnih zbivanja devedesetih godina prošlog. Naročito nam je privuklo pažnju ono ručno kratke cevi, uvedeno u službenu upotrebu u periodu pre modela FN Brauning 1910/22, koji je poznat pod nazivom „Vojno-državni“.
Kneževina, potom i Kraljevina Srbija su za potrebe svojih oružanih snaga i čuvara reda usvojile savremene revolvere dvostrukog dejstva mehanizma, najpre Frankot M1871 u kalibru 11 mm, potom Nagan M1891 kalibra 7,5 mm koji se dugo zadržao u naoružanju i predstavlja izuzetno značajan deo našeg istorijskog nasleđa. U vreme njegovog uvođenja u službu, mnoge moćnije imperije su imale osetno lošije modele revolvera, poput Velike Britanije, Nemačke, Austrougarske i Carske Rusije, koji su bili gabaritniji i u kalibrima koji su nadilazili realne potrebe i mogućnosti korisnika. Nagan izabran od strane Komisije Artiljerijskog komiteta je bio jedno od najboljih rešenja svog doba, skladno i krajnje priručno oružje izvanredne izrade, pouzdane mehanike, ujednačenog i glatkog okidanja, a nadasve vizuelno dopadljiv revolver. Sistem punjenja i pražnjenja šestometnog doboša putem Abadi vratanca pojedinačno je bio anahron u odnosu na već postojeće prelamanje s simultanom ekstrakcijom, ali to svojstvo nije smatrano nedostatkom u vreme nastanka.
Službena municija 7,5x23mmR je olovnom zrnu mase 7 grama obezbeđivala početnu brzinu od 240 m/s, što po sadašnjim merilima deluje anemično, ali u potpunosti je zadovoljavalo namene. Uobičajena je konstatacija kako je ovaj revolver belgijske firme „Fabrique d’armes Emile et Leon Nagant“ bio svojevrsni statusni simbol oficira Kraljevine Srbije, ali originalna dokumentacija ukazuje kako je uveden kako bi se njime naoružali pripadnici kompletnog starešinskog sastava Redovne vojske, zatim policije i žandarmerije, te priličan broj vojnika u sanitetskoj službi, deo artiljerijskih posada i jedinica konjice. Ne može se precizno utvrditi tačna količina nabavljenih i uvedenih i službu, jer su oficiri dobili mogućnost da ih kupuju za sopstveni novac na otplatu, dok su nižim činovima i vojnicima izdavani iz državnih skladišta na reversno zaduženje. Uglavnom, prema formacijskim potrebama tadašnje vojske i policijskih službi, u Srbiji se koristilo ne manje od šest hiljada revolvera Nagan M1891, samo jedan krajnje nepouzdani izvor navodi kako je brojka bila dvostruko veća.
Ovaj model je bio prvi na kom se nalazila oznaka „Vojnodržavni“, a municija 7,5x23mmR je najpre kupovana u Belgiji, potom u Austrougarskoj, a domaća fabrika u Kragujevcu je ubrzo samostalno proizvodila taj metak. Osim u Vojnotehničkom zavodu u Kragujevcu, između dva svetska rata užička FOMU je takođe proizvodila ovu municiju jer je izvestan revolvera ostao u naoružanju Kraljevine SHS/Jugoslavije. Igrom sudbine, a prema publikovanim sadržajima onog doba, pomenuti šestometni Nagan je jednom prilikom spasio život kralja Aleksandra Obrenovića, kada se urušio drveni poljski klozet i vladar umalo nije ugušio upavši u fekalni sadržaj, ali u džepu uniforme imao revolver kojim je ispalio hitac upozorenja i pratnja ga je izvukla. Igrom sudbine, tokom Majskog prevrata 1903. godine, zlosrećni monarh je ubijen upravo modelom M1891, za čije uvođenje i nabavku se zalagao, jer se smatra kako je inicijalni i smrtonosni metak u njega ispalio kapetan Mihajlo Ristić.
Tokom oba Balkanska i Prvog svetskog rata je korišten u intenzivnim borbama Vojske Kraljevine Srbije, ali srazmerno mali broj je preostao među pripadnicima nakon sloma 1915. godine, usled stradanja i zarobljavanja mnoštva korisnike, pa je nakon Albanske golgote preostala vojska naših predaka preoružana od strane Zapadnih saveznika. Tokom leta 1916. godine Francuska prosledila 5.000 pištolja kalibra 7,65mm, koji su bili uglavnom španske proizvodnje i nastali kada su Francuzi usled drastičnog pomanjkanja kratkocevnog oružja kupili veliku količinu i uvrstili ga u svoje naoružanje kao Modele 1915. Kako baskijska oružarnica Gabilondo y Urresti nije imala dovoljni kapacitet, pištolje Ruby M1915 su pravile i isporučivale i fabrike: Azanza Arrizabalaga, Arizmendi Zulaica, Izidro Gaztana, Erquiagay, Urrejola, M. Zulaica, Bruno Salaverria, Eceloaza Vicinai, Hijos de Angel Echeverria, Amera Elgoibares, Esperanza Unceta, S. A. Royal Vlnicitor, Retolaza Heranos, Beistegui Hermanos i Francisco Arizmendl Goenaga. Na tlu Francuske je otpočela proizvodnja gotovo identičnog pištolja smanjenog kapaciteta od sedam metaka, dok su španski imali devet u okviru.
Srpskoj vojsci su isporučeni devetometni pištolji sistema Ruby M15, kao i Action francuske produkcije kapaciteta 7 metaka fabrike Les Ouvriers Reunis, koji su u međuratnom periodu dobili naknadne jugoslovenske oznake M.15 AK, M.15 RB i M.15 EJ, a čitava zbrka je nastala 1933. godine kada su svi upotrebljivi primerci reparirani u kragujevačkom zavodu i dobili natpise na levoj strani navlake „VTZ 1933“, uz numeričku oznaku kapaciteta okvira 9 ili 7. Osim originalnih španskih kupljenih od Francuske u doba Solunskog fronta, na naše prostore tokom Drugog svetskog rata je pristiglo dosta pištolja ovog principa koje je donele nemačka vojska, jer su jedinice prethodno stacionirane u Francuskoj uvele u svoju opremu pod oznakom „Pistole 642 (f)“, uglavnom za pripadnike vazduhoplovstva, tačnije neletačkog osoblja Luftvafe. Interesantno, ti i takvi Ruby pištolji nisu bili naročito cenjeni među pripadnicima svih mogućih naoružanih formacija na našem području tokom najvećeg planetarnog sukoba, čak je i problematični FN M1922 smatran boljim, nasuprot što se odlikovao nepouzdanim sklopom mehanizma.
Vrlo malo očuvanih primeraka s signaturom „VTZ 1933“ je ostalo u prihvatljivom stanju očuvanosti, a prethodno opisani Nagan M1891 je raritet svoje vrste. Bili smo u prilici da razgledajući zbirke eksponata ovdašnjih muzeja zapazimo kako se u postavkama nalaze modeli sovjetske produkcije Nagan M1895, ispod kojih piše kako je u pitanju „Srpski revolver oficirski“, premda osim imena konstruktora gotovo da i nema dodirnih tačaka između njih. Nagan revolver Kraljevine Srbije je bio kalibra 7,5x23mmR, a onaj Carske Rusije i SSSR u kalibru 7,62x38mmR. Doboš našeg je sadržao šest komora, dok je M1895 imao sedam, uz razliku izgleda cevi jer je naša bila šestougaona, a rusko-sovjetska glatke forme, dok se mehanizam znatno razlikovao jer Nagan Kraljevine Srbije nije imao svojstvo mehanizma da pomera doboš unapred kako bi nalegao na zadnji kraj cevi radi zaptivanja i boljeg iskorištenja barutnih gasova.
Na nesreću, gotovo svi revolveri M1891 za Srbiju nakon silnih ratnih zbivanja su najčešće upropašteni preradom doboša na dostupniji pištoljski metak 7,65x17mm, mada smo sretali i pokušaje adaptacije na municiju 7,62x25mm TT, uglavnom s tragičnim posledicama. Stoga apelujemo da se svi preostali Nagan M1891 u kalibru 7,5x23mmR sačuvaju, makar za postavke muzeja. Ovaj koji smo pronašli u filmskom depou će obezbediti da u kadrovima igranih filmova i serija oficiri ne predvode juriše srpske vojske držeći pištolje Walther P38.
M. Milanović
