Časni otpust za veterana

Kada se u bilo kakvoj konotaciji pomene mitraljez M60 u kalibru 7,62x51mm, inicijalna asocijacija je prizor mentalno dezorijentisanog američkog vojnika tokom rata u Vijetnamu, dok iz pozadine dopiru tonovi psihodelične rokenrol muzike tog doba. Sa druge strane, holivudska kinematografija je upravo tim oružjem opremila čitav niz akcionih junaka poput Silvestera Stalonea, Arnolda Švarcenegera, Čaka Norisa i Dolfa Lundgrena, koji su u filmovima (najčešće goli do pojasa) zasipali imaginarne protivnike neprekidnim rafalima iz stojećeg položaja. Kao što to obično biva, istina je negde na sredini između glorifikovanja i potpune negacije kvalitativnih svojstava.
Radi sticanja validne predstave o svojstvima i ulozi “krmače” (kako je ovaj mitraljez obično nazivan od korisnika), neophodno je sagledati čitav niz okolnosti koji su doveli do stvaranja M60 kao bazičnog oružja podrške. U momentu ulaska Sjedinjenih Američkih Država u Drugi svetski rat, njihove oružane snage su raspolagale kvalitetnim i proverenim mitraljezima “Brauning” koji su dejstvovali s tipskog postolja, verzije M1917A1 s vodenim i M1919A4 s vazdušnim hlađenjem cevi. Oba oružja su koristila municiju .30-06 Springfield, baš kao i poluautomatske puške M1 Garand i repetirke M1903. U ulozi osnovnog automatskog oružja na nivou odeljenja pojavljivala se automatska puška M1918 BAR, modifikovana kako bi delimično zadovoljila u ulozi puškomitraljeza. Angažovanje američkih trupa na ratnim poprištima Severne Afrike, Evrope i Pacifiku redefinisalo je stavove armijskih autoriteta iz dva razloga. Najpre, nemački koncept “univerzalnog mitraljeza” MG34 i MG42 se pokazao kao savremenije rešenje jer je na nivou odeljenja dejstvovao u ulozi puškomitraljeza osloncema na nožice, dok je kao oružje podrške jedinica višeg taktičkog nivoa koristio tipsko postolje i višečlanu posadu. Naime, velika brzina paljbe i mogućnost izmene pregrejane cevi su rezultirali pravom panikom među Amerikancima prilikom prvog susreta s MG42 u borbama kod Kaserinskog prolaza.

Nakon toga, odeljak giganta “General Motors” pod nazivom “Saginaw Steering Gear” je dobio zadatak da napravi dva prototipa upravo MG42 u američkom službenom kalibru .30-06 radi testiranja na poligonu u Aberdinu. Nešto pre toga, fabrika “Harrington&Richardson” je preradila dva primerka MG34 za ispaljivanje iste municije, ali javili su se problemi jer zatvarač nije imao dovoljan radijus kretanja da nesmetano uvodi metak veće dužine od 7,9x57mm. “Saginaw Steering Gear” je po svoj prilici takođe iskoristio dva zaplenjena MG42 i njihovom doradom je nastao eksperimentalni mitraljez T24 u kalibru .30-06 sa drugačijim prednjim nišanom, nožicama i mogućnošću montaže na standardno američko mitraljesko postolje tog doba. Premda deluje iracionalno baviti se takvim poduhvatima u momentu dok je milionska armija angažovana širom sveta, iskustva iz borbi protiv Japanaca su iskristalisala drugi razlog za preispitivanje usvajanja koncepta mitraljeza opšte namene. Vatreni obračuni na malom odstojanju i uslovima kratke vizuelne preglednosti usled džungle, tokom kojih su fanatični japanski vojnici sumanutim jurišima pokušavali da nadomeste tehničku inferiornost, izbacili su na videlo činjenicu da BAR i mitraljezi “Browning” na postolju ne predstavljaju adekvatno rešenje. Pokušalo se s adaptacijom modela 1919 u verziju iz 1943. godine označenu kao A6, koja je imala provizorni metalni kundak čudne geometrije, lakšu cev s ručicom za nošenje na oblozi, izmeštenim mehanizmom za okidanje i prednjim bipodom. Proizveden u manjoj količini, nije ostavio bitan trag u svoje doba jer je bio nezgrapan i prevelike mase (15kg) za predviđene namene. U smiraj borbi na Pacifiku, pojavila se terenska adaptacija avionskih mitraljeza M1919 ANM2 u varijantu koju je proslavio kaplar Toni Stajn na Ivo Džimi. Dodavanjem kundaka s puške Garand i nožica od modela BAR, dobijeno je automatsko oružje ogromne brzine paljbe i s mogućnošću da njime rukuje samo jedan borac.

Drugi svetski rat se završio, a pre nego što su Amerikanci na osnovu opisanih iskustava mogli da razviju željeno oružje – izbio je novi sukob u Koreji. Poput Nemaca na Istočnom frontu, vojnici “Ujka Sema” su se susreli s masovnim pešadijskim jurišima fanatičnog i vrlo pokretljivog neprijatelja. U takvoj situaciji, pešadinci najefikasnije otklanjaju neposrednu opasnost (i sopstveni strah) brzim mitraljezom. Dok je sukob još trajao, ispitivani su prototipi univerzalnog mitraljeza koji je koristio mehanizam za “hranjenje” redenikom od MG42, kao i sistem pozajmice barutnih gasova koji je bio nalik nemačkoj FG42 automatskoj pušci namenjenoj padobrancima. Istina, taj deo mehanizma FG42 je modifikovan na osnovu rešenja starijeg puškomitraljeza “Lewis” koji je delo američkog konstruktora Azjaka Luisa, te se eksperimentalni model T44 može smatrati reaktivacijom jedne stare “domaće” ideje. Ovo oružje je moralo biti delimično redizajnirano odbacivanjem koncepta vertikalnog uvođenja redenika, pa je odlučeno da se municija doprema kroz konvencionalni bočni uvodnik. Promenjen je i kalibar, pa je u februaru 1952. godine predstavljen mitraljez T52 za metak 7,62x51mm NATO umesto ranijeg .30-06 Spr. Prototip T52E3 je uveliko vizuelno nalikovao junaku naše priče M60, koji je mešavina pomenutih “pozajmljenih” rešenja s “Luisa”, FG42 i MG42, dok su obloga cevi i prednji nišan preuzeti s američkog puškomitraljeza “Džonson” M1941, što je razumljivo jer prvobitni nacrti datiraju još iz aprila 1947. godine.

Traženo je da novo oružje u potpunosti zameni sva automatska oružja kalibra .30-06: M1918 BAR, kao i “Browning” mitraljeze M1917A1, M1919A4 i M1919A6. Specifikacije su obuhvatale efikasni domet do optimističnih 2.000 jardi, masu ispod devet kilograma, mogućnost brze zamene cevi, korišćenje “dezintegrišućeg” metalnog redenika i kadencu od 600 metaka u minuti. Brojne izmene prvobitne koncepcije i niz testiranja rezultirali su da se u avgustu 1956. godine varijanta nazvana T161E3 usvoji u naoružanje, a oko pola godine kasnije je oružje klasifikovano kao M60. U početnoj fazi angažovanja američkih marinaca u Vijetnamu, M60 je uglavnom korišćen kao odeljenski puškomitraljez u patrolama, dok su stari “Brauninzi” montirani na vozila ili su na postolju služili u svrhe odbrane položaja i baza. Bitno je istaći da je u tom trenutku definitivno odbačena ideja da se formacijska “bojna” puška M14 u istom kalibru 7,62x51mm koristi kao puškomitraljez na nivou tima ili odeljenja tako što bi se izvesnoj količini primeraka pridodala masivnija cev, nožice i pištoljski rukohvat.

Iako deklarisan kao automatsko oružje velike vatrene moći kojim može rukovati samo jedan poslužilac, obično je nižandžiji prododat i pomoćnik, a uskoro su svi ostali borci u odeljenju dobili dodatni teret u vidu spojenog redenika s 200 metaka i/ili rezervne cevi. Interesantno je napomenuti kako je tadašnjim korisnicima M60 pravilom korišćenja sugerisano kako se može s uspehom koristiti iz ležećeg položaja s osloncem na bipod, ali i stojeći tako što se oružje pridržava uz bok, pod pazuhom ili kundakom “u ramenu” kao puškom.
Redenici kapaciteta 100 metaka su obično dopremani iz fleksibilne municijske kutije, a nišandžije su najčešće nosili dodatne redenike ukršteno preko grudi i u rančevima. Uskoro je počela s primenom praksa korišćenja cilindrične konzerve u zoni uvodnika, kako bi se omogućilo nesmetano uvođenje municije pod željenim uglom. Kada bi oružje bilo čisto i podmazano, ostvarivalo je odlične rezultate u ulozi odeljenskog puškomitraljeza, ali i s postolja ili neke od platformi u vidu vozila, plovila ili helikoptera. I pre nego što su “problematične” puške M16 stigle u Vijetnam, M60 je postao vrlo cenjena naprava na planu otklanjanja neposredne opasnosti pri odbrani, ali i kao oružje podrške u ofanzivnim dejstvima. Protivnik najčešće i nije imao oružje sličnih karakteristika, pa je ovaj mitraljez u jednom momentu bio pravi “gospodar džungle”.

Međutim, zamena zagrejane cevi se pokazala ne baš prijatnom dužnošću posade. Pomoćnik je morao koristiti azbestnu rukavicu jer nije postojala tipska ručica, a oružje je radi toga pomerano s vatrene linije jer je proces zahtevao priličnu silu. Dešavali su se i slučajevi deformacije poklopca sanduka jer je bio izrađen od presovanog lima, a mnoštvo vojničkih pritužbi bilo je zasnovano na velikoj masi rezervnih cevi pošto je svaka od njih bila opremljena bipodom i gasnim mehanizmom. No, borci su imali poverenje u ovu ubojitu napravu i samopouzdanje je značajno raslo kada bi začuli karakteristični zvuk rafalne paljbe M60 poput rike, zbog kog je i dobio naziv “vepar ili krmača”.
U tom smislu, nezaobilazna tema je puška sistema AR15 o čijim upotrebnim vrednostima je izrečeno i napisano mnoštvo oprečnih konstatacija. Nikada validno dokazana tvrdnja o tome kako su bacali svoje M16 i koristili protivničke AK47, potpuno je zasenila činjenicu da ishod tog sukoba nije zavisio od svojstava pešadijskog naoružanja, a sve i da jeste – gerilci Vijetkonga i regularne trupe Severnog Vijetnama su izgubili apsolutno svaku pojedinačnu borbu. Ako se striktno fokusiramo na karakteristike streljačkog oružja Vojske SAD u tom sukobu, nezaobilazno se mora pomenuti kako je glavna uzdanica Amerikanaca pri odbijanju fanatičnog protivnika bio mitraljez M60 u kalibru 7,62x51mm. Ipak, na osnovu “lekcija” iz Vijetnamskog rata, tokom 1986. godine je u naoružanje uvedena izmenjena varijanta M60E3. Prilično smanjene mase i s prednjim vertikalnim rukohvatom radi efikasnijeg dejstva u stojećem položaju, novi puškomitraljez je dobio dve dodatne kvalitativne karakteristike u vidu izmeštanja bipoda unazad i montiranja ručice na cevi. Ova adaptacija je samo produžila vek upotrebe M60 u američkim jedinicama, jer je dve godine ranije usvojen lagani FN Minimi kao odeljenski puškomitraljez kalibra 5,56x45mm pod nazivom M249 SAW. Takođe, od devedesetih godina u naoružanje je uveden još jedan belgijski mitraljez FN MAG 58 u kalibru 7,62x51mm, koji je kao oružje podrške klasifikovan kao M240 i predviđen da u potpunosti zameni sve modele M60 u jedinicama.
Ovaj FN dvojac je i sada u širokoj upotrebi kod američke vojske i brojnih saveznika, s tim što verzija Minimija u kalibru 7,62 NATO predstavlja vrlo perspektivnu “nadogradnju” koja će najverovatnije sve MAG mitraljeze svrstati u kategoriju koja se koristi jedino sa neke od platformi.
Prilikom našeg testiranja, na raspolaganju smo imali verziju koja prazna ima masu od 10,5 kilograma i s nišanskim sistemom koji je deklarativno gradiran do daljina od 800 metara ako se koristi s bipoda, odnosno do 1.100 metara na postolju. To treba vrlo uslovno shvatiti, jer ljudski vid ne omogućava dejstovavanje na tim udaljenostima do cilja, a u realnim borbenim uslovima mnoštvo nišandžija praktikuje instinktivno otvaranje paljbe “niz cev”. Na opitnom poligonu smo izmerili brzinu paljbe od 500 metaka u minuti, prvo što nam je privuklo pažnju je balans oružja na koji se strelac mora privikavati. Osim toga, nišanski sistem je takođe drugačiji od onog na koji je većina nas navikla (M53 i i M84), naročito prednji nišan deluje poput pijuka kojim može doći i do povređivanja usled neoprezne manipulacije.

Radi nama tako omiljenog uporednog testiranja, najvažnije karakteristike M60 smo sagledavali isprobavanjem paralelno s domaćim M84 u kalibru 7,62x54mmR. Iako je RPK konstrukcija nastala nešto kasnije u odnosu na američko rešenje, praktično su “drugovi iz generacije” i poređenje ima smisla. Legendarna pouzdanost M84 se i ovog puta ispoljila, jer sistem za dopremanje municije besprekorno funkcioniše bez obzira na ugao uvođenja redenika. Američki mitraljez smo oprobali sa stola iz sedećeg položaja dok je redenik slobodno visio i pokazalo se kako ga je ipak potrebno uravnati dlanom slabije ruke ili obezbediti ulazak pod manjim uglom preko poklopca municijske kutije. Dalje, naš M84 usled više kadence i drugačijeg rasporeda mase prilikom paljbe naprosto “beži” unapred, a M60 potiskuje rame strelca ako nožice nisu stabilno utvrđene na podlozi. Sa druge strane, dezintegrišući sistem odvajanja članaka redenika i njihove ekstrakcije je prednost u odnosu na sistem kod M84 jer prilikom promene položaja najčešće zasmeta baš taj viseći segment.
Preciznost je približna na udaljenostima do 300 metara, koliko nam je omogućavao test u opitnom tunelu. Kako bismo izbegli paušalno generalizovanje ličnih utisaka, prvenstveno smo se oslonili na ranije rezultate dobijene zahtevnim testiranjem oba modela prilikom usvajanja rata određene municije. Zatim, korišćeni su i podaci o iskustvima tokom upotrebe oba modela u Armiji BiH jer su tamošnje oružane snage dobile izvesnu količinu ovog američkog oružja donacijom SAD nakon završetka tamošnjeg rata, pa je M60 korišten paralelno s M84. Fabrički i naši prethodni testovi FN oružja Minimi u kalibrima 5,56mm i 7,62mm NATO, kao i MAG, pokazali su potpuno opravdanim odluku američkog vojnog vrha da “penzioniše” mitraljez koji je skoro 60 godina bio u upotrebi.

U tom smislu, treba istaći kako su sredinom osamdesetih godina prošlog veka Sjedinjene Američke Države bile vojna supersila koja je uveliko preispitivala sopstvene resurse jer je “Hladni rat” definitivno odbrojavao poslednje trenutke. Praktično su njihove oružane snage poprimile karakter mirnodopske grupacije jer su bile angažovane samo u sklopu sitnijih intervencija lokalnog tipa. Osim toga, potpuna mehanizacija kopnenih jedinica je iziskivala smanjenje gabarita pojedinih primeraka naoružanja jer je ljudstvo već bilo preopterećeno drugom opremom, a vozila za transport limitirana korisnim prostorom. To su najvažniji razlozi zašto je Minimi 5,56x45mm uvršten u naoružanje kao odeljenski puškomitraljez, a M60 dobio drugačiju ulogu sve dok FN MAG nije preovladao jer njegovi kvaliteti iskazani u Foklandskom ratu jednostavno nisu mogli da budu ignorisani. Deo iskusnih ratnih veterana je u to doba bez mnogo pardona kritikovao vojni vrh, ističući kako je stariji mitraljez opšte namene doslovno rezao sve pred sobom na poprištima Vijetnama. Identična situacija je i sa ovdašnjim zaljubljenicima u M53 i M84, koji jednostavno ne žele da prihvate kako njihovi miljenici “šarac” i “ceca” ipak imaju određene nedostatke.
Određene korisne pouke iz istorijata razvoja američkih puškomitraljeza i univerzalnih mitraljeza je aktuelizovan i nakon najava mogućnosti da modularna varijanta puške AKM sistema u konfiguraciji s težom cevi i bipodom dobije ulogu puškomitraljeza. Osim Nemačke, tokom Drugog svetskog rata sve zemlje učesnice su koristile puškomitraljeze u koje je municija dopremana iz okvira ili tanjirastog doboša. U posleratnom periodu sve do jedne su procenile kako je budućnost takvog oružja upravo u nemačkom rešenju s metalnim redenikom – puškomitraljez na nožicama, a mitraljez kada se koristi s postolja. Zaista nema ni na pomolu kontraargumenta da se razvija i kao puškomitraljez usvaja nešto povećana automatska puška s okvirom kapaciteta 20 metaka, koja pride dejstvuje iz prednjeg položaja zatvarača.
Uostalom, dovoljno je pogledati kojim modelima pešadijskog naoružanja se vode borbe na kriznim žarištima našeg doba Sirije i Ukrajine. Osim snajperskih pušaka što većeg dometa i kalibra, tamošnji borci najviše poverenja imaju upravo u stari dobri koncept mitraljeza koji koristi puščani metak pune snage, ima nešto veću kadencu i koristi dopremanje municije redenikom. U toj ulozi je M60 poslužio gotovo šest decenija, pa mu pripada mesto među “zaslužnim ratnim veteranima”.
Milan Milanović