Gatling mitraljez Dillon Aero M134D

Mitraljezi Minigun na boku aviona AC-47, svaki avion je nosio tri modula ispod kojih je municija. Ovi mitraljezi su bili podešeni na teoretsku brzinu gađanja od 2000 met/min

Još tokom Prvog svetskog rata, postalo je jasno da mitraljezi koji se postavljaju na letelice moraju imati što je moguće veću brzinu gađanja. Ova osnovna osobina zadržana je do dan danas na avionskim topovima, a razlog je jednostavan. Naime, kako letelice relativno brzo menjaju položaj u letu, kako međusobno, tako i u odnosu na zemaljske ciljeve, za obezbeđenje sigurnog pogotka potrebno je ispaliti što je moguće više projektila kako bi se povećala verovatnoća pogađanja. Naravno, to nije dovoljno, već je potrebno pridodati i relativno položenu putanju, „razuman“ radni vek i preciznost tokom radnog veka, a sve to krunisano visokom pouzdanošću. Od mnogih principa rada koji su nakon Drugog svetskog rata bili na raspolaganju inženjerima, za primenu na letelicama, u SAD je odabran tzv. Gatling princip rada, ali sa spoljašnjim izvorom energije. Taj princip rada je poznat još od daleke 1862. godine, kada patent registrovao pronalazač Ričard Jordan Gatling, što je rezultovalo čitavom serijom mitraljeza i topova sa šest do 10 cevi, obično montirani na topovske lafete ili brodove. Međutim, tokom Prvog svetskog rata, Nemci su eksperimentisali sa Gatlingovim patentom iz 1893. gde je kao spoljašnji izvor energije korišćen električni motor i tako je nastao 12-cevni mitraljez Fokker-Leimberger. Ovo sredtsvo je koristilo spoljašnji izvor energije u vidu elektromotora ili pogona koji se dobijao od avionskog motora aviona. Tvrdilo se da je brzina gađanja bila spektakularnih 7200 met/min pa i više od toga, ali je s druge strane opterećenje čaura i pojedinih delova mehanizma bilo izuzetno visoko, pa je pouzdanost bila na prilično niskom nivou, a uz to, postoje analitičari koji sumnjaju da je brzina gađanja bila na nivou gore navedenih tvrdnji. Kada su Amerikanci nakon Drugog svetskog rata, a naročito nakon Korejskog rata analizirali efikasnost avionskog naoružanja, došli su do zaključka da je najmanji efikasni kalibar 20 mm, ali u kombinaciji sa velikom brzinom gađanja. Tako je nastao top M61 Vulcan sa električnim spoljašnjim izvorom energije, kojim su do dan-danas naoružani skoro svi američki lovački avioni i započeta je svojevrsna „manija“ razvoja i prilagođavanja ovog principa različitim kalibrima i namenama. Najmoćniji „izdanak“ je sedmocevni top 30 mm GAU-8/A na jurišniku A-10 Thunderbolt II namenjen za dejstvo po tenkovima sa krova gde je oklop relativno tanak, što je demonstrirano naročito tokom operacije Pustinjska oluja. Godine 1963. se pojavio M134 Minigun u kalibru 7,62×51 mm, pre svega za helikoptere, te je obilato korišćen tokom Vijetnamskog rata gde je izborio strahovitu reputaciju.

Minigun na bočnom nosaču na helikopteru UH-1 Huey. Postojala je i ugradnja na vratima umesto mitraljeza M60

Princip rada M134 Minigun i drugih sličnih sredstava zasniva se na više cevi spojene u snop, svaka sa sopstvenim mehanizmom rada. Okretanjem cevi i mehanizama, dolazi do klizanja pojedinih elemenata mehanizma i ostvarivanje punog ciklusa ubacivanja metka u ležište, opaljenja, izvlačenja čaure i izbacivanja, te praktično brzina gađanja zavisi od brzine obrtanja cevi. Brzina gađanja se relativno lako može regulisati promenom brzine obrtanja elektromotora. Brzina gađanja je bila izuzetno visoka i kretala se između 2000 i 6000 met/min, sa vrlo visokom verovatnoćom pogađanja. Pojedini izveštaji iz Vijetnamskog rata tvrde da se u slučaju korišćenja tzv. koktela municije sa približno svakim petim obeležavajućim metkom, dobijao neprekidan svetleći snop od cevi do cilja, što je olakšavalo nišanjenje i usmeravanje vatre noću. Šest cevi, ujedno znači da je opterećenje jedne cevi, odnosno jednog mehanizma na nivou bilo kog drugog mitraljeza, jer je brzina gađanja po jednoj cevi, tj. mehanizmu 300 – 1000 met/min. Osim toga, povezivanje u snop je obezbeđivalo veliku krutost, dok je ravnomerno sagorevanje i ekspanzija baruta, zahvaljujući činjenici da nema otvora za pozajmicu gasa, zajedno davalo vrlo visoku preciznost. Nedostatak je svakako predstavljala relativno velika masa od 39 kg bez izvora energije i municije, a sa njim 42,5 kg, tri do četiri puta više u odnosu na „običan“ mitraljez. Sa 500 metaka, masa je bila oko 47,5 kg. Sasvim je jasno da je ovo previše za upotrebu od strane strelca i poslužioca u sklopu pešadijskog odeljenja, tako da je Minigun uglavnom korišćen na helikopterima (najčešće UH-1, AH-1, AH-6) u posebnim turelama ispod nosa, avionima (A-37, AC-47) ili u podvesnicima, kao i na vozilima (oklopna vozila, kamioni za zaštitu konvoja) i brodovima, gde je masa od sekundarnog značaja.

Dillon Aero M134D u akciji sa boka helikoptera. Vidljiv je snop obeležavajuće municije

Minigun je bio delo čuvene kompanije General Electric i danas vrlo aktivne i uspešne u različitim granama. Vremenom, uprkos relativno robusnoj izradi, ratna dejstva su uzrokovala neminovno habanje delova i sve više M134 je moralo biti povučeno iz upotrebe. Mnoge manje firme su počele da dobijaju ugovore za izradu rezervnih delova i popravku, ali je kvalitet često bio problem, te je pouzdanost bivala sve manja. Korisnici su često pribegavali nabavci manje efikasnih ali pouzdanijih „običnih“ mitraljeza. Međutim, početkom ’90tih, kompanija Dillon Precision, započela je sa nabavkom vojnih viškova ovih mitraljeza za potrebe filmske industrije, ali su se ponovo pokazali problemi sa pouzdanošću repariranih mitraljeza. Detaljna analiza, kao posledica potrebe filmske industrije koja nije imala nameru da čeka, naterala je ljude iz Dillon Pecision da analiziraju i otklone uzroke kvarova. Jedan od problema je bio na sistemu za hranjenje, te je napravljen novi pod oznakom DAFD-2000, a nakon njega i poboljšani DAFD-2001, kao i čitav set delova poput zatvarača, cevi, nosača i dr. Oružane snage su nakon više nego uspešnih demonstracija, gde je ispaljeno 50000 metaka bez ijednog zastoja, ponudile unosan ugovor ćerci firme DillonPrecision pod nazivom Dillon Aero ugovor za revitalizaciju M134. Dillon Aero se tu nije zadržao, već je učinjen napor da se smanji masa, a to je urađeno i konstrukcionim intervencijama, ali pre svega zamenom delova poput kućišta i rotora od čelika delovima od legura titana. Na taj način je dobijena varijanta M134D, čija je masa smanjena na svega 19 kg. druga intervencija je smanjenje najveće teoretske brzine gađanja sa 6000 na još uvek vrlo visokih 3000 met/min. Ova mera je verovatno preduzeta za zadržavanje dugog radnog veka, s obzirom na nešto manju otpornost legura titana na habanje u odnosu na čelik. Zanimljivo, isto je učinjeno i na avionskim topovima GAU-8/A kod kojih je brzina gađanja smanjena sa 4200 na 3900 met/min. Radni vek kućišta M134D je 500000 metaka, što je znatno duže u odnosu na uobičajeni radni vek sanduka mitraljeza od oko 40000 metaka. Radni vek cevi je čak 100000 ispaljenih metaka. Sve je to dovelo do ponovne široke upotrebe ovih vrlo efikasnih i preciznih mitraljeza. Ono što je verovatno nama najinteresantnije, jeste da je upravo M134D viđen na pokazno-taktičkoj vežbi „Povratak 2019“ montiran na domaćem vozilu Miloš. Pored toga, pojavila se informacija da će se M134D koristiti i sa srednjih helikoptera Super Puma koji se očekuju u sastavu MUP-a Srbije.
Na osnovu svega iznetog, sasvim je jasno da, bar u prvoj fazi, M134D neće biti masovnije korišćen. Međutim, ukoliko će se vozila Miloš masovnije naći u naoružanju, možda će i broj ovih vrlo efikasnih mitraljeza naći u naoružanju, dodavši Srpskim bezbednosnim snagama potpuno novu dimenziju i kvalitet.

Manje je poznato da su i Sovjeti imali slično oružje američkom Minigun-u. Radi se o mitraljezu GŠG-7.62 u kalibru 7,62x54R. Pojavio se 1970., znatno posle M134 posedovao je umesto šest četiri cevi i brzina gađanja je bila 3500 ili 6000 met/min. Najveća promena se odnosi na princip rada. Dok je M134 pogonjen spoljašnjim izvorom, GŠG je pogonjen energijom barutnih gasova. Ono što je prednost ovog rešenja je praktično trenutno postizanje pune brzine gađanja, dok je kod M135 oko 0,5 s, dok se ne postigne dovoljna brzina obrtanja sa spoljašnjim izvorom energije. Masa GŠG je 18,5 kg, što je još jedna prednost nad Minigun-om, ali je sasvim sigurno i da je opterećenje cevi znatno veće, a samim tim je kraći i radni vek. Međutim, činjenica je da se GŠG koristi samo u sklopu helikopterskog podvesnika GUV-8700 i sa helikoptera Ka-29 sa utvrđene tačke na vratima, a bilo je još nekoliko eksperimentalnih primena. Ono što se odmah može uočiti je činjenica da GŠG nije pronašao toliko široku primenu kao Minigun, a nije isključeno da je relativno kratak radni vek zbog velike opterećenosti jedan od razloga, što je uostalom jedna od zajedničkih karakteristika i drugih sovjetskih avionskih mitraljeza i topova.

Prof. Dr Sebastian Baloš