Čokovi na puškama
Pokušaćemo da pojasnimo pitanje čokova na pušci sačmarici koristeći domaću literaturu: “Puška sačmarica” (Ljubiša Ivković), “Lov i lovačko oružje” (Pera Trutin i Milan Ćirić), “Municija i balistika lovačkih pušaka” (Milan Ćirić), izvrsno delo “Lovačke puške i municija” (Branko Trninić) i “Veština lova” (Zlatko Spasić).
Da bismo objasnili čokove, najpre moramo dati uzdužni presek savremene cevi puške sačmarice. Bez obzira na vrstu sačmarice, svaka cev glatke unutrašnje trase se sastoji iz ležišta metka, posle kojeg sledi prelazni konus, čiji uži kraj prelazi u dugi cilindrični deo cevi, koji se zove duša cevi. Posle duše cevi sledi prelazni konus čoka i na kraju, prema ustima cevi, nalazi se čok. U želji da se ostvari što gušći sačmeni snop i ujednačeniji posip, pri vrhu cevi se radi suženje, koje se naziva čok. Istoričari oružja kažu da je William Rochester Pape (Newcastl, UK), prvi patentirao čokiranu cev, dok Amerikanci tvrde da je 1870. Fred Kimbel (Ilinois) prvi proizvodio sačmarice čokiranih cevi. Na evropskim prostorima, prva šira primena i opremanje sačmenih cevi čokovima počinje 1875, na puškama W.W. Greenera. Pored želje za suženjem sačmenog snopa, javlja se i potreba za širenjem snopa sačme i za to postoje tzv. kontračokovi, koji daju širi posip nego cilindrične cevi. Kontračokovi se koriste u lovu divljači na kratkim rastojanjima. Za istu svrhu se prave i dve vrste skeet čokova, koji se primenjuju u sportskom streljaštvu na leteće mete u disciplini skeet. Kada se sačmarica koristila isključivo u lovu na visoku divljač jedinačnim projektilom, u delu cevi predviđenom za čok urezivani su lučni žlebovi, što se nazivalo paradox čok. Po geometrijskom obliku, svaki čok čine konus i unutrašnje suženje cevi. Objašnjenje delovanja čoka na sačmeni posip, postalo je jasno tek primenom super brzih kamera, postavljenih ispred usta cevi. Proučavanjem snimaka ovih kamera, utvrđeno je da sačmeni snop ispaljen iz cilindrične cevi, ima oblik zarubljene kupole, čija je šira strana okrenuta napred – u pravcu cilja, dok je uža strana okrenuta prema ustima cevi. Logično je da ovakav snop nailazi na znatno veći otpor vazduha i ima veće rasturanje sačmenih kuglica. Snimci sačmenog snopa ispaljenog iz čokirane cevi, daju sliku snopa koji ima oblik kupe: vrh kupe je uperen prema cilju, a osnova prema ustima cevi. Ovakav sačmeni snop (oblika klina), nailazi na manji otpor vazduha i sporije gubi brzinu, pri čemu su sačmene kuglice bolje grupisane. Čokirana cev neznatno smanjuje početnu brzinu (V0) sačme, ali boljim (kupastim) oblikom snopa se to anulira, tako da je izmereno da su na pedesetom metru od usta cevi, brzine sačmenih kuglica ispaljenih iz cilindrične i čokirane cevi jednake, Vcil.50m=Včok.50m. Odavno se vode verbalne bitke među stručnjacima, o uticaju čokova na sačmu različite krupnoće. Nesporno je dokazano da je neuporedivo veći pozitivan uticaj čoka na sitnu, nego na krupnu sačmu. Postoje argumenti da se čak, javlja i negativan uticaj punog čoka na krupnu sačmu. Pogledajmo pregled uobičajenih čokova na savremenim puškama sačmaricama. Super čok. Vrlo je redak i označava se sa 1 1/4 i za kalibar 12 podrazumeva suženje u odnosu na dušu cevi od 1,25 mm. Puni čok. Označava se sa 1/1, ima suženje u odnosu na dušu cevi od 1 mm. Američka oznaka je full ili F i na čelu izmenljivog čoka je urezana jedna crtica I. Tri četvrtine čoka. Označen 3/4, kod njega suženje iznosi 0,75 mm. Američka, široko usvojena oznaka je improved modified – IM, a na čelu izmenljivog čoka su urezane dve crtice II. Polovina čoka. Oznaka 1/2, kod kalibra 12 ima suženje od 0,5 mm u odnosu na prečnik duše cevi. Amerikanci ovaj čok označavaju M – modified. Kod izmenljivih čokova ima urezane tri crtice III. Jedna četvrtina čoka. Oznaka 1/4, kod koga suženje iznosi 0,25 mm za kalibar 12. Američka oznaka je Imp. Cyl – improved cylinder ili samo IC. Na obodu ima urezane četiri paralelne crtice IIII. Osmina čoka. Retko se pojavljuje i primenjuje.
Cilindar. Pojedini proizvođači nude i cilindar koji se označava 0/0, nema suženje u odnosu na dušu cevi. Na čoku ili cevi piše C ili Cyl od cylinder i sa čela ima pet paralelnih crtica IIIII.
Izmenljive čokove je prvi patentirao “Winchester” 1961. Kod savremenih sačmarica, izmenljivi čokovi su sve češće deo opreme. Uvek se rade od istog materijala od kojeg je napravljena cev, kako bi se izbegle različite temperaturne dilatacije i naponska stanja. Izmenljivi čokovi mogu da budu urađeni besprekorno, sa više inovacija i oblika unutrašnjosti, ali ima i skromnih u svakom pogledu. Osnovno je da lovac mora strogo da se pridržava uputstva za primenu određenih čokova, u slučaju korišćenja čelične sačme i mora da vodi računa da li su dobro montirani i zategnuti. Proizvođači jeftinih pušaka, po pravilu, uz set izmenljivih čokova isporučuju skroman alat – ključ za njihovu montažu. Ovaj ključ najčešće predstavlja komad štancovanog lima koji ulazi u samo dva urezana zareza na čelu čoka. Tada lovac mora da bude posebno oprezan, da ne ošteti ivice ovih zareza, jer će to otežati montažu, pritezanje i demontažu čokova. O pročišćavanju navojnog spoja, tj. navoja u cevi, ovde se nije vodilo računa. Proizvođači kvalitetnih sačmarica prvo rade izmenljive čokove sa četiri urezane površine, u koje ulaze četiri bradavice na alatu za montažu. Zatim, alat sa jedne strane ima trn za vođenje, sa druge strane alata nalazi se pravo ručno glodalo (frezer) za pročišćavanje navoja u cevi. Pre svake montaže novog čoka, najpre se frezerom pročisti i blago podmaže navoj. Podmazivanje je samo ovlaš i retkim uljima. Pre lova ili pucanja, lovac obavezno mora da proveri zategnutost čokova. Olabavljen – odvijen čok dovešće do nagomilavanja olova i prodora barutnih gasova u prostor između čoka i cevi, a tako i do mogućeg oštećenja cevi. Dobro je čak i u toku lova, gde se više puca, proveriti stanje izmenljivih čokova, naravno uz prethodno pražnjenje puške. Da je izmenljivi čok ozbiljan i odgovoran deo, govori činjenica da pojedini poznati proizvođači poveravaju izradu čokova i alata za njihovu montažu specijalizovanim firmama. Tako se npr. “Brilijevi” čokovi smatraju jednim od najkvalitetnijih. Po obliku i dužini postoje brojne varijante čokova, čak i oni ultra dugi koji produžavaju cev sačmarice više od 20 cm. O tome ne bismo diskutovali.
Navodeći pojedine veličine čokova, dužni smo da kažemo da se suženje duše cevi kod kalibra 16, 20, 24, 28, 32, 36 (.410) ne može računati kod pojedinih čokova, kao što je to navedeno za kalibar 12. Tu su suženja srazmerno manja. Takođe, pojedini proizvođači različito obeležavaju pojedine čokove. Na primer, Italijani stavljaju nule: 000 ili zvezdice (***) uz napomenu da broj nula ili zvezdica odgovara broju navedenih paralelnih crtica, za svaki pojedini čok. I Nemci imaju oznake na svom jeziku: voll-choke (1/1), dreivertel (3/4), halb (1/2), viertel (1/4) i zylinder (0/0). Negde označavanje može biti dato i u obliku razlomka koji znači prečnik čoka i prečnik duše cevi, npr. 17,7/18,2 (1/2 čoka za kalibar 12). Naglašavamo da metak punjen čeličnom sačmom, nikako ne sme da se ispaljuje iz cevi punog čoka, ni sa čokovima kod kojih nije rađena kontrola stil pruf. Ukoliko se puška ne poznaje dovoljno, čeličnu sačmu ne ispaljujte iz suženja većeg od polovine čoka. Izmenljivi čokovi kod kvalitetnih proizvođača pušaka omogućuju radni vek puške, približan onom sa fiksnim čokovima, naravno uz pravilno održavanje. Prednosti su nesumnjive, jer prema svakom lovu, lovac montira odgovarajući čok ili čokove. To se naročito ogleda kod pušaka sa jednom cevi. Dvocevne puške, ipak, uvek imaju šire i uže ugrađene čokove, koji iako fiksni, zadovoljavaju više vrsta lovova. Mladi lovac kupovinom puške sa izmenljivim čokovima, može sam da nacrta metu koju čine spoljni krug prečnika 75 cm i unutrašnji prečnika 37,5 cm. Spoljašnji prsten se podeli na 12 jednakih polja, a manji krug na četiri dela. Pucanjem sa rastojanja od 35 m, različitom sačmom i različitim čokovima, stiče se kanačan sud o mogućnostima svoje puške. Isto važi i za puške sa ugrađenim fiksnim čokovima. Svako pucanje u drvo, vodenu površinu, sneg ili neki neadekvatan cilj, pored opasnosti neće dati ni realnu sliku posipa. Nije lako dati savet mladom lovcu, da li da se opredeli za oružje fiksnih ili izmenljivih čokova. Sigurno da puška fiksnih čokova, pogotovo ako ima dve cevi, nije hendikep. Ako se opredeli za pušku izmenljivih čokova, lovac mora da nađe način da pri promeni čoka uvek pročisti navoj, kontroliše zategnutost i pazi da ne ošteti udubljenja na obodu, predviđena za kontakt sa ključem. Iako savremeni jedinačni projektili imaju deformišuće žlebove ili prstenove, ipak ih ne moramo ispaljivati iz uskih čokova. Kod krupnije sačme, od čokova ne bi trebalo očekivati spektakularne rezultate.
Tridesetdvogodišnje lovačko iskustvo intenzivnog lova niske divljači, daje mi pravo za tvrdnju: tehničke karakteristike oružja i svi njegovi savremeni detalji, nedovoljni su preduslov za uspešan lov. Neophodno je potpuno upoznati i prilagoditi se svom oružju, stalno vežbati… I lov viteški posmatrati. Naravno, tu su i čokovi da lovačku sačmaricu učine efikasnijom.
R.K.
