Povratak na ratnu pozornicu

Piše: Branislav V. STANKOVIĆ

Prva pobeda reorganizovane i oporavljene srpske vojske, u okviru savezničke ofanzive 1916, vratila je veru u dobijanje rata, podigla borbeni moral i dokazala svima da je faktor na koji mora da se računa

Piše: Branislav V. STANKOVIĆ
U logorima na Halkidiku, po nesnosnoj vrućini, reorganizovana srpska vojska uvežbavala se sa francuskim naoružanjem. Po novoj formaciji, usled velikih gubitaka prethodnih godina, spojene su divizije dotadašnjeg I i II poziva, a pod zastavu su pozvani svi iole sposobniji… Tako su se veterani iz bezbrojnih bitaka, zajedno sa golobradim mladićima i državnim službenicima, koji su premešteni u borbene jedinice, znojili pod šlemovima Adrijan M-1915 u plavim (bleu horizont) francuskim uniformama. Neborački delovi vojske dobili su britanske uniforme kaki boje. Pre početka bilo kakve akcije, najvažnije je dobro savladati nove sisteme naoružanja…

Novo oružje i obuka
Pešadija je opremljena trometnim puškama Manliher-Bertje M-1907/15 i mitraljezima St Etiene M-1907 kalibra 8x50r Lebel, rovovskim oruđima 58 mm No-1 i No-1 bis, sa tri vrste nadkalibarnih projektila i ručnim bombama kašikarama F-1. Artiljerija je dobila poljske brzometne topove Schneiderr M-1912 kalibra 75 mm i haubice Schneider M-1915 kalibra 120 mm. Ovaj model poljskog topa usvojila je francuska vojska i namenila za naoružanje svoje konjice, jer je ovaj materijal bio lakši, a nestašica „državnih“ topova M-1897 velika. Haubicu je u Šnajderovoj fabrici naručila Bugarska, pre nego što je ušla u Prvi svetski rat na strani centralnih sila, pa su sva neisporučena oruđa data Srbiji. Oruđa su bila slična onima koje je srpska vojska koristila u Srbiji, pogotovo haubice, koje su bile skoro identične, ali municija (naročito upaljači), znatno se razlikovala. Brdska artiljerija dobila je privremeno sporometne topove De Banž od 80 mm, ali je predviđena njihova zamena modernim topovima od 65 mm. Nešto kasnije, formirana je i armijska teška artiljerija, koja se sastojala od dalekometnih topova i teških haubica, takođe francuskog porekla.
Transport naoružanja brodovima iz Francuske, za srpsku vojsku od oko 140.000 ljudi nije bio jednostavan. Nedostatak transportnih brodova, mnogo podmornica i neutralno držanje Grčke, rezultirali su sporim doturom materijala. Da bi se obuka odvijala po planu i da se ne gubi vreme, iz francuskih jedinica je pozajmljivano po nekoliko oruđa. Međutim, događaji na ratnoj pozornici odvijali su se brže od predviđenog…

Pokret prema granici
U proleće 1916, na granici okupirane Srbije i neutralne Grčke, stajala je dobro utvrđena bugarska vojska, pod budnim okom nemačkih oficira. Nemci su veći deo svojih jedinica povukli i uputili na Zapadni front, na kome je više meseci besnela strašna bitka kod Verdena. Nasuprot njima, saveznici su u solunskom utvrđenom logoru imali relativno male britansko-francuske snage, koje bi Bugari lako saterali u more, ali Nemci nisu želeli da povrede grčku neutralnost, iz obzira prema njenom kralju. Sem toga, Saveznici su (naročito Velika Britanija) razmišljali i o ukidanju Solunskog fronta, koji još praktično nije ni formiran i upućivanju svih savezničkih snaga, uključujući i srpsku vojsku, na Zapadni front. Vladalo je mišljenje da će se pitanje pobednika rešiti na glavnom ratištu, a da jedno sporedno, kao Solunski front – treba ukinuti! Na insistiranje srpske vlade i dela francuskog vojnog rukovodstva, ali i nedostataka transportnih brodova za prebacivanje trupa – Solunski front je „preživeo“.
Komandant savezničkih snaga u Grčkoj, francuski general Saraj, odlučio se za ofanzivu, iako je znao da broj vojnika kojima raspolaže nije bio dovoljan za ozbiljniju akciju. Broj savezničkih vojnika bio je približan neprijateljskim – oko 400.000 ljudi u operativnim jedinicama: francuska istočna vojska 127.000, srpska vojska 122.000, engleska vojska 119.000, 35. italijanska divizija 24.000 i ruska brigada 9.560 ljudi. Bugari, kasnije i Nemci držali su vrlo jake, utvrđene položaje, za čije osvajanje je napadaču bilo potrebno još 50% više ljudi. Jedina prednost saveznika ogledala se u većem broju artiljerijskih oruđa. Po planu ofanzive, glavnu udarnu snagu trebalo je da predstavljaju Srbi (ko bi drugi). Tako se desilo da posle dva meseca obuke na Halkidiku, srpska vojska, koja još nije primila u potpunosti teže naoružanje i transportna sredstva, dobije naređenje za pokret prema granici.
S druge strane, Bugari, koji su još od iskrcavanja srpske vojske u Solunu utvrđivali svoje položaje i dovlačili pojačanja, takođe su pripremali ofanzivu. Ideja je bila da se saveznici, dok još nisu konsolidovali redove, u toku koncentracije trupa, jednim snažnim udarom odbace u more i tako odvrate Rumuni od ulaska u rat. Bez većeg protesta Grčke, ušli su na njenu teritoriju i zauzeli dominantne položaje, na kojima su počeli da se utvrđuju. Početkom avgusta 1916, Srbi su počeli da prilaze Moglenskim planinama, koje su se kao bedem uzdigle iz solunske ravnice. Vrhovima ovih planina, od kojih su neki prelazili nadmorsku visinu od preko 2.000 m išla je granica Srbije. To je bio dovoljan motiv srpskim vojnicima, da daju sve od sebe, da ih osvoje. Opremljeni i naoružani kao nikad do tada, bili su puni samopouzdanja, ali zahvaljujući velikom ratnom iskustvu i hladne glave.

Slom bugarske ofanzive
Bugarska ofanziva na liniji Bitolj – Lerin – Ostrovsko jezero, počela je 17. avgusta. Glavni napad bio je usmeren u pravcu Ostrovskog jezera, jer se tu nalazila železnička pruga, koja je imala vezu sa Solunom, što je činilo važnim strateškim objektom. Sem toga, topografija ovog dela fronta bila je najpogodnija za brzi prodor u pozadinu savezničkog rasporeda. U ovom rejonu, nalazila se Dunavska divizija i Dobrovoljački (Četnički) odred, od oko 1.500 ljudi pod komandom potpukovnika Vojina Popovića – poznatijeg kao Vojvoda Vuk. U svom prvom naletu, Bugari su višestruko nadmoćnijim snagama udarili na dobrovoljački odred. Kako je bio bez artiljerije, odred je ubrzo prinuđen da se povuče i rasturi po terenu. Sutradan je komandant Dunavske divizije, ne znajući da pred sobom ima znatno jačeg protivnika, krenuo u napad. Došlo je do borbe kod železničke stanice Florina. Neprijatelj je nadirao sa svih strana, srpski položaji i pored očajničke odbrane i borbe prsa u prsa, raspali su se. Baterije poljskih topova, izložene riziku da budu zarobljene, krenule su u povlačenje. Jedan eskadron bugarske konjice, uspeo je da zarobi kompletnu bateriju poljskih topova. Ipak, zahvaljujući energičnom napadu jedne pešadijske jedinice, baterija je odrobljena, a konjanici uz velike gubitke naterani u beg. Tog nesrećnog dana, Srbi su izgubili devet topova…
Situacija postaje vrlo ozbiljna, ukoliko bi Bugari uspeli da se probiju. Postojala je opasnost da dovedu u pitanje i opstanak celokupnog Solunskog fronta! Vrhovna komanda najhitnije upućuje Vardarsku diviziju i jednu brigadu iz Timočke divizije, kao pojačanje, dok Francuzi stavljaju na raspolaganje tešku artiljeriju. Sada je vreme igralo najveću ulogu… Dunavska divizija je dobila naređenje da se do pristizanja pojačanja, položaji u širem rejonu sela Gorničeva brane do poslednjeg čoveka. Paklena vrućina i bezvodan teren, stavljali su na velika iskušenja vojnike Dunavske divizije. Njihovi proređeni redovi na dugačkom frontu, sa krajnjim naporom odbijali su juriše bugarske pešadije, koja je kao reka nadirala sa svih strana. Odolevajući žeđi, bugarskim kuršumima i granatama, Dunavci su izdržali pet dana i pojačanje od divizije i po, koje je upućeno ka Ostrovu i Gorničevu, bilo je dovoljno da situaciju preokrene u srpsku korist. Međutim, neprijatelj nije odustajao: pored pojačanja u pešadiji, u napadima na branioce učestvovala je i nemačka dalekometna artiljerija, a njihovi avioni su više puta, iz brišućeg leta, bombardovali Ostrovo i Veterkop. Inicijativa je već izlazila iz bugarskih ruku. Polažući mnogo u ovaj napad, koji je bio prvi sukob sa „novom“ srpskom vojskom, trošili su energiju i pretrpeli ljudske žrtve. Kada im je postalo jasno da srpski front i pored više napada koji su ih koštali velikih gubitaka, ne može da se probije, 28 avgusta 1916, obustavljaju ofanzivu i prelaze u odbranu.

Bogat ratni plen
Iako je bugarski napad omeo Saveznike u načinu izvođenja ofanzive, nisu odustajali od nje. Srpske trupe oko Ostrovskog jezera nalazile su se na golom i bezvodnom terenu, a desno od njih, na planini Malka Nidže, na dominantnim visovima, Bugari su imali dobro utvrđene položaje, sa kojih su ugrožavali ostale srpske jedinice. Na ovom delu fronta nalazila se ojačana I bugarska armija. S obzirom da je ofanziva planirana na srpskom sektoru Solunskog fronta, bilo je neophodno pregrupisati jedinice. Tako su na pojedinim odsecima francuske jedinice smenile srpske, a formirana je i posebna operativna grupa: Francusko-Ruska armija, koja je trebalo aktivno da pomogne srpskoj vojsci u predstojećoj ofanzivi. Pored toga, Srbima je stavljen na raspolaganje veliki broj dalekometnih artiljerijskih oruđa težih kalibara.
Saveznička ofanziva je počela 12. septembra 1916, uraganskom artiljerijskom pripremom. Srpski vojnici su prvi put mogli da u pravom obimu upotrebe način borbe, koji je već odavno korišćen na Zapadnom frontu. Po prvi put, artiljerijske municije je bilo u izobilju, nije se nimalo štedela i granatama su zasipani celi prostori. To je Srbima podiglo moral, dok je druga strana, po prvi put mogla da oseti užasno dejstvo artiljerijske pripreme. Na pojedinim sektorima, bugarski vojnici koji su još bili živi, napuštali su položaje i ne sačekavši napad srpske pešadije. Odbijajući bugarske protivnapade i potiskujući ih, zauzimali su jedan po jedan položaj. Posle nekoliko dana, levo krilo srpskih jedinica, preotelo je od Bugara sve važnije pozicije. Uz velike gubitke, neprijatelj se povukao, ostavivši za sobom bogat ratni plen. Između ostalog, tu se nalazilo 15 topova, među kojima i baterija dalekometnih, nemačkih od 105 mm koji su Srbima danima zadavali probleme, pet haubica, tri minobacača… Ovo je bio prvi ratni plen srpske vojske, posle albanske golgote.
Gorničevska bitka je prva pobeda reorganizovane srpske vojske, koja je značajnija, jer je vratila veru u pobedu i podigla borbeni duh. Pored toga, dokazala je i neprijateljima i prijateljima, da je faktor na koji mora ozbiljno da se računa u budućim operacijama.

Rumunija
Bitan faktor koji uticao na konačnu odluku saveznika za početak ofanxzive je – Rumunija. Od početka rata, Rumuni su bili neutralni, ali su želeli da se priključe saveznicima, kako bi posle sukoba učestvovali u deobi austrougarskog i bugarskog „kolača“. Konačan uslov za prelazak u saveznički tabor, bio je početak ofanzive na Solunskom frontu.