Borbene alatke pod velom zaborava
Pojedine konstrukcije automatskog oružja gotovo su bile zaboravljene, a zaista su dobro poslužile u najvećem svetskom sukobu
Nakon što smo u broju 217 opisali nekoliko puškomitraljeza koji su u manjem broju korišćeni na našim prostorima tokom Drugog svetskog rata, sugerisano nam je da obavezno uvrstimo još neke interesantne modele, koji su značajni u smislu tehnološkog razvoja ovog tipa oružja. Vijugavim putevima dooružavanja i preoružavanja raznolikih formacija koje su uzele učešće u ratnim operacijama na teritoriji ondašnje Jugoslavije, na područje Srbije su stigli i puškomitraljezi sistema Lewis. U pojedinim novoizdatim brošurama revizionistički nastrojenih publicista, među mnoštvom drugih netačnih podataka, našla se i provizorna konstatacija kako su angloamerički saveznici u sklopu pomoći četničkim jedinicama vazdušnim putem dostavljali i puškomitraljeze Lewis u kalibru .303 British. Istina je sasvim drugačija. Puškomitraljezi ovog sistema su se tokom rata pojavljivali u rukama pripadnika pojedinih naoružanih formacija, ali nisu ovde stigli od Britanaca i ne u tom kalibru.
Holandski „sulundar“
U literaturi vezanoj za opisani period, naročito sećanjima učesnika rata, zapaža se kako je korišćen „holandski puškomitraljez“. Bili smo u prilici da pročitamo kako je pod tim nazivom pogrešno prepoznat Madsen, koji se nalazio u naoružanju bugarskih okupacionih jedinica. Potpuno verodostojan podatak se ipak vezuje za Nemce, odnosno pojavu preoružavanja kvislinških jedinica u Srbiji. Kao i britanske puške SMLE, francuske MAS36, puškomitraljezi FM 24/29, lojalnim formacijama SDS i SDK je počev od 1943. godine dodeljena izvesna količina puškomitraljeza Lewis M24 u kalibru 6,5x53R. Ostalo je nerazjašnjeno jedino da li je to oružje ovde pristiglo u sastavu dodatne opreme 342. ili 397. obnovljene divizije Vermahta, jer su upravo te jedinice kao rezervu sopstvenog naoružanja, imale plen iz borbi sa snagama Belgije, Holandije, Francuske i Velike Britanije na Zapadnom frontu 1940. Kako je već od 1942. u nemačkoj vojsci počelo hronično pomanjkanje pešadijskog oružja u zvaničnom kalibru 7,92 mm – kvislinške formacije SDS, SDK i legalizovanih četničkih odreda u Srbiji, preoružavane su plenom u kalibrima koji su na našem području bili retki i lako se kontrolisalo cirkulisanje municije.
Bilo kako bilo, Kraljevina Holandija je u svom naoružanju imala licencno proizvedene puškomitraljeze sistema Lewis, koji su u arsenalu Hembrug izrađivani u dva kalibra: 7,9 mm za konjicu i avijaciju, te 6,5x53R za ostale kopnene snage. Ovo interesantno oružje je bilo skoro identično svom britanskom uzoru, osim što je koristilo holandski oficijelni puščani kalibar tog doba, a tanjirasti doboši su bili kapaciteta 97 metaka. Prema sećanjima boraca koji su ovde koristili taj PM, imao je konstrukcionu manu da je doboš morao da se nosi odvojeno od oružja prilikom transporta, jer je bio izrazito podložan deformaciji. Neretko se dešavalo da nakon marša, kada se puškomitraljez prenosi s dobošem postavljenom na oružju, prilikom gađanja desi zastoj odmah posle prvog ispaljenog hica. Ipak, korisnici nisu imali drugih izraženih negativnih ocena, iako je kalibar bio ne naročito jak, a samo oružje nezgrapno i koncepcijski zastarelo. Ostao je poznat pod nazivom Sulundar, a korišten je čak i u završnim borbama za oslobađanje zemlje, kada je svako automatsko oružje bilo i te kako vredno za opremanje novoformiranih jedinica, naglo brojčano narasle NOVJ. Logistički problemi oko obezbeđivanja dovoljno municije kalibra 6,5x53R, kao i moguće pogrešne zamene s drugim mecima tog dijametra (6,5×52 Carcano, 6,5x54mm Mannlicher-Schoenauerrincipi) su svakako izluđivali intendantsko-tehničku službu.
Principi „stare škole“
I pomenuti puškomitraljezi Madsen su imali zapaženu ulogu u borbenim dejstvima na tlu Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata, uglavnom bugarski model M27 u kalibru 8x50R, a izvesna količina je bila konvertovana na noviji metak 8x56R. To je u prvoj fazi rata bilo najčešće automatsko oružje bugarske vojske na našem tlu, a kako je u pitanju jedna od prvih, zaista uspešnih konstrukcija puškomitraljeza – nije ni čudo da su očuvani muzejski primerci i sada kao tek skinuti sa fabričke trake. Pre nekoliko godina smo objavili fotografije na kojima se brazilske snage bezbednosti obračunavaju sa kriminalnim grupacijama po favelama, koristeći izvanredno očuvane puškomitraljeze Madsen i u 21. veku. Stoga nije čudo, da je ovo oružje dobro poslužilo i u Drugom svetskom ratu, jer je bilo napravljeno po izvornim principima mašinske obrade – robusni čelični delovi. Naravno, ovo oružje je nakon oslobođenja ubrzo povučeno iz naoružanja Jugoslovenske armije, jer je došlo do unifikacije kalibara i sistema oružja na nekoliko perspektivnih.
Pomenućemo, ovom prilikom i neke puškomitraljeze koji se nisu koristili na našem području tokom Drugog svetskog rata, ili barem mi nismo registrovali relevantne sačuvane dokumente o njihovoj upotrebi. Zanimljivo oružje koje pripada ranoj fazi razvoja puškomitraljeza je finski Lahti-Saloranta M26 u kalibru 7,62x53R. Finska vojska je usvojila ovaj odeljenski puškomitraljez sa velikim ambicijama, ali se vrlo brzo pokazalo da ima određenih nedostataka. Počev od vrlo komplikovane konstrukcije sa skoro dve stotine delova, preko manjih tolerancija koje iziskuju pedantno održavanje (što u uslovima zimskog ratovanja nije baš jednostavno), pa sve do malog kapaciteta okvira od samo 20 metaka – pobrojana svojstva su rezultirala pojavom da finski vojnici bez dileme radije koriste, u Zimskom ratu zarobljene, sovjetske DP27. Ali, brojne fotografije pokazuju da se dešavao i suprotan primer: usled pomanjkanja dovoljnog broja puškomitraljeza sopstvene produkcije, i borci Crvene Armije su koristili finske Lahti-Saloranta.
Takođe je bitno napomenuti, kako su vojni vrhovi brojnih evropskih zemalja nakon Prvog svetskog rata, bili impresionirani konceptom koji je u završnom delu sukoba na Zapadnom frontu demonstrirao Val Brauning, sin najvećeg oružarskog genija Džona Mozisa. Automatska puška BAR je bila veliki iskorak na lestvici razvoja, a u tom trenutku je delovala vrlo perspektivno i kao osnova oko koje se može napraviti uspešan odeljenski puškomitraljez. Osim što je to u bazičnom kalibru .30-06 Spr. učinila Armija SAD, licencne kopije su nastale i u Belgiji (FN-D) i Poljskoj (Wz-28), s tim što su obe varijacije imale neke izmene, poput pridodatog pištoljskog rukohvata, orebrene teže cevi, izmenjenih nišana, drvenog dodatnog oslonca lociranog ispod gasnog cilindra i drugačijih nožica. Poljska verzija u kalibru 7,9 mm se u manjem broju mogla pronaći u naoružanju pojedinih nemačkih jedinica manje borbene vrednosti i pratećih trupa, pa su sačuvane fotografije iz neposredne upotrebe u Jugoslaviji. Interesantno, ovo oružje je po magacinima RR i nižih kategorija u posedu JNA moglo da se pronađe sve do kasnih sedamdesetih godina prošlog veka, a poznavaoci ove materije su zasigurno zapazili da je u holivudskim ratnim filmovima snimanim u SFRJ („Kelijevi heroji“) upravo Wz-28 poslužio kao zamena za američki BAR. Interesantno, čak je i originalna rana verzija BAR 1918 bila prisutna na našim ratištima, sudeći po fotografiji grupe četnika, Druge kruševačke brigade Rasinskog korpusa, gde jedan od boraca u rukama drži prvobitni model bez nožica i sa tipičnim prednjim rukohvatom.
Manje uspeli pokušaji
Želju da kreira sopstveno oružje sličnih karakteristika imao je i međuratni švajcarski konstruktor Pal Kiraly. Očigledno inspirisan prethodno nastalim konstrukcijama, kao što su BAR, Lahti-Saloranta i švedski Kg M/37, koncipirao je eksperimentalni puškomitraljez Kiraly Model 1935, olakšanu verziju svog prethodnog modela KE-7. I pored generalno dobre ideje, ovo se može uzeti kao najočigledniji primer za potpuno promašeno i nikad usvojeno automatsko oružje. Verovatno Model 1935 u kalibru 7,9 mm nije bio po većini parametara lošiji od mnogih drugih puškomitraljeza, ali „moda“ je otišla u drugom pravcu pa nije dobio priliku da se iskaže.
S druge strane, u ratnim sukobima je obilato korišćen jedan drugi (kod nas redak i malo poznat) puškomitraljez, iako je bio daleko od savremenog i kvalitetnog rešenja. U pitanju je oružje korišćeno od grčke vojske, Hotchkiss M1926 u kalibrima 6,5×54 Mannlicher-Schoenauer i 7,9 mm. Nastao kao „mlađi brat“ mnogo poznatijeg mitraljeza korišćenog na postolju, nasledio je mnoštvo njegovih osnovnih mana, poput „hranjenja“ municijom na krutom redeniku malog kapaciteta, krajnje nepriručnosti i očajne ergonomije, a ni efekat na cilju nije bio ni približan uspešnim rešenjima iz drugih armija. Međutim, siromašna i slabo opremljena, grčka armija ga je koristila kako protiv italijanske, tako i protiv nadmoćne nemačke invazije tokom Operacije „Marita“. Upravo iz nemačkog plena potiče i primerak koji se nalazi u beogradskom Vojnom muzeju, među mnogim drugim sačuvanim raritetnim oružjima, koje nemaju u svojim zbirkama ni najeminentnije, specijalizovane ustanove u svetu.
Odličan, a nama nepoznat
Za kraj pomenućemo i jedan puškomitraljez koji skoro sasvim izvesno nije korišćen na teritoriji ratom zahvaćene Jugoslavije, a vrlo je bitno oružje tog perioda. Reč je o modelu Vickers-Berthier u kalibru .303 British, puškomitraljezu koji je samo na prvi pogled nalik neuporedivo poznatijem sistemu Bren. Iako je upravo on prvobitno bio jako blizu da postane oficijelno oružje Britanske vojske, naknadno je rešenje iz „Zbrojovke“ usvojeno kao savršenije. Francuski konstruktor Adolph Berthier je prethodno već doživeo fijasko, kada je njegova matična zemlja usvojila kao službeni puškomitraljez Chatellerault Modele 1924, pa je licencna prava prodao britanskom Vicersu. Satisfakciju je ipak doživeo kada je Vickers-Berthier Model 1925/26 usvojen kao standardno naoružanje indijske vojske i serijski je proizvođen u indijskom državnom arsenalu u Išaporu.
Ovo kvalitetno rešenje je objedinjavalo po neki konstrukcioni detalj od više puškomitraljeza koje smo pomenuli: ZB26, Madsen, Hotchkiss, Lewis, Shatelro i Sent Etienne. Iako nespornih kvaliteta, ipak je i u Indiji posle rata ustupio svoje mesto Brenu koji se uz izvesne modifikacije koristi širom sveta i dan danas.
Milan MILANOVIĆ
