Alžirski rat za nezavisnost

Zasivno od sopstvene naklonosti ili animoziteta prema određenim velikim silama, u naše doba se ostrašćeni pojedinci neosnovano deklarišu prema određenim nacijama, ukazujući kako su Velika Britanija ili Sovjetski Savez u prošlosti stanovništvu koje im je bilo potčinjeno naneli više zla i nedaća u poređenju čak s Silama Osovine tokom Drugog svetskog rata. U takvim analizama uvek se zaboravlja i previđa doprinos Francuske, premda je ta zemlja u svojim kolonijama sprovodila teror uz strahovite civilne žrtve i materijalna razaranja.

Ponajbolji primer je Alžirski rat, koji se vodio između francuskih oružanih snaga i Nacionalnog oslobodilačkog fronta od jeseni 1954. do proleća 1962. godina, a zahtevao je angažovanje gotovo milion vojnika Četvrte i Pete republike. Više od veka ranije, tokom leta 1830. godine, francuske snage jačine preko 30.000 vojnika su sprovele invaziju Alžira pod izgovorom diplomatskog incidenta. Naime, francuskog konzula Pjer Duvala je alžirski vladar Husein tri godine ranije tokom pregovora udario napravom kojom se rasteruju muve, pa je ta bizarna situacija iskorištena kao povod, a stvarni razlog je bila francuska procena kako će nacija nakon novog imperijalističkog osvajanja na predstojećim izborima ponovo pokloniti poverenje aktuelnoj vladi.

Invazione snage su sprovele svoj plan, ali je u isto vreme na teritoriji Francuske došlo do revolucionarnih nemira, pa je kralj Šarl morao da abdicira, mada je njegov rođak i naslednik Luj Filip nastavio identičnu spoljnu politiku prema okupiranom Alžiru. Početkom 1835. godine, emir Abd al-Kadir iz zapadne oblasti Maskara u zapadnom je proglasio džihad, ali je taj ustanak okončan krajem 1847. godine porazom ustanika i otpočelo je naseljavanje Francuza u ovu koloniju na tlu Afrike. To su bili bivši stanovnici Alzasa i Lorena, koji su nakon poraza u Francusko-pruskom ratu 1871. godine odlučili su da se nastane u Alžiru, pa su od prvog dana ovi doseljenici ulazili u sukobe s starosedeocima.

Prvi iole organizovanija i politički ustrojena organizacija bila je Pokret za trijumf demokratskih sloboda (MTLD), ali pošto su se tokom Drugog svetskog rata desetina hiljada Alžiraca borilo na francuskoj strani i dobilo njihovo državljanstvo, nije bilo mogućnosti da se sprovede oružana akcija protiv kolonijalne sve do 8. maja 1945. godine, kada je tokom proslave pobede jedan francuski policajac u civilu ustrelio mladića koji je nosio alžirsku nacionalnu zastavu, što je iniciralo nemire koji su kasnije nazvani Masakrom u Setifu. Naime, alžirski Muslimani su napali evropske koloniste, a francuske oružane snage su upotrebile Legiju stranaca, oklopne jedinice i avijaciju, dok je policija pogubila političke zatvorenike. Ukupan skor žrtava je previzašao brojku od deset hiljada, a jaz neprijateljska je zauvek stvoren. Čak su i istaknuti ratni veterani kao što je bio Ahmed Ben Bela, odlučili da se priključe MTLD, a podršku su potražili od Egipta, te okolnih Tunisa i Maroka koje su takođe podržavali otpor i oružanu akciju protiv Francuza.

Pripreme za ustanak su potrajale sve do momenta kada se zaključilo da je Francuska vojno i politički uzdrmana nakon pobede Vijetmina u maju 1954. godine nad francuskim snagama u zoni Dijen Bijen Fua. Alžirski nacionalistički lideri su se susreli s predsednikom novouspostavljene Demokratske Republike Vijetnam Ho Ši Minom, koji ih je uverio da imaju realne snage protiv Francuza. Ben Bela je s saradnicima formirao FLN tokom 1954. godine, a već za vreme leta iste godine otpočeli su oružane napade širom zemlje. U Alžiru je u to doba uveliko živelo oko milion evropskih doseljenika, uz određeni procenat njima lojalnih starosedelaca. Kada je u avgustu FLN sproveo striktno terorističku akciju u gradu Filipvil ubivši 71 kolonistu i 52 profrancuska muslimana, francuska policija i vojska su uzvratili surovo, pa je spirala nasilja formirana. Ustanici se nisu libili da napadnu žene i decu u njiihovim domovima dok mi muškarci bili na poslu, dok bi francuski padobranci u znak odmazde uzvraćali identičnim merama protiv civila na područjima gde je bilo gerilaca. Nezavisnost Tunisa i Maroka, kao i opredeljenje Egipta da materijalno pomaže alžirski nacionalni ustanak su doprineli formiranje kampova za obuku FLN u Tunisu, gde je dopremana vojna oprema i trenirani gerilci za predstojeće akcije. Određeni zapadni autori već decenijama iznose tvrdnje kako je SFRJ vojno pomagala ustanike u Alžiru u početku sukoba, kao da je Varšavski pakt preko Čehoslovačke isporučivao veću količinu naoružanja, ali sasvim je izvesno kako se u toj početnoj fazi to nije dešavalo već je Arapska liga bila nosilac aktivnosti. Na području Severne Afrike je bila prisutno oružje zaostalo iz vojnih operacija za vreme Drugog svetskog rata, pa je ono u početku prosleđivano Alžircima koji su činili formacije u ruralnom delu zemlje. Kasnije se to delom promenilo, pogotovo kada su evropski naseljenici dobili saglasnost da oforme paravojne formacije kako bi odbranili svoje porodice.

Brdske formacije francuske vojske su podnele glavni teret borbi

Naime, u naseljenim mestima su pristalice Algerie Francaise podmetale eksplozivne naprave, neretko sprovodile ulično linčovanje onih za koje su smatrali da su pristalice ustanka, a ništa nije bila blaža ni francuska policija pa je giljotina gotovo radila po smenama. Kao odgovor, FLN je preduzela više bombaških napada na Evropljane u gradovima, uz značajno učešće žena i bilo je jasno kako nasilju nema granica. Francuski parlament je 1958. godine imenovao Šarla De Gola za novog premijera, ali njegov plan o simultanom finansijskom ulaganju koje bi popravilo materijalni status nezadovoljnog stanovništva nije sproveden. Pokušao je da se osloni na takozvane Harkije, odnosno muslimanske trupe odane Francuskoj, ali već 1960. godine je De Gol zaključio da je alžirska nezavisnost neizbežna, izjavivši u obraćanju naciji da podržava alžirsko samoopredeljenje. S time se nisu složili nosioci privilegija u kolonijalnom Alžiru, odnosno organizacija Front Nationale Francais, pa je došlo do njihove pobune. Predsednik Vlade i proslavljeni heroj general De Gol je doslovno morao da pobegne na teritoriju matične države, gde takođe nije našao mir jer su ultra militantni alžirski Francuzi vršili bombaške napade u Francuskoj i pokušali atentat na njega. Manje je poznato kako je Legija stranaca uhapsila komandanta francuskih snaga u Alžiru generala Fernanda Gambieza, a padobranci u blizini Rambujea su spremali pučistički marš na Pariz i prevrat.

Suočen s slomom čitave nacije i države, Šarl De Gol je pozvao predstavnike FLN u Pariz na pregovore, Ujedinjene nacije priznale su nezavisnost Alžira 20. decembra, a čak i na nacionalnom referendumu 8. januara 1962. godine francuska populacija glasala je za napuštanje kolonije. Oko milion Evropljana je napustilo Alžir odlazeći Francusku, Španiju i Italiju, a do formalne predaje vlasti došlo je 4. jula 1962. godine, a u septembru je Ahmed Ben Bela izabran za prvog predsednika Alžira. po ugledu na svoje jugoslovenski uzor je sproveo socijalističku ekonomiju i jednopartijsku državu, čak je uspostavio i radničko samoupravljanje. Najstrašniji teret odmazde su podneli Harkiji koji su se u ovom ratu borili na francuskoj strani, jer je par stotina hiljada njih dobilo azil u Francuskoj, a otprilike podjednak broj je ostao u Alžiru i s kompletnim porodicama su odreda brutalno pobijeni. Pokušaj Ben Bele da unapredi ekonomiju nije doneo željeni rezultat, pa je došlo do vojnog puča koji je predvodio ministar odbrane Huari Bumedijen u junu 1965. godine, pa se zemlja okrenula trgovinskoj saradnji s SAD, ne prestajući da prima vojnu opremu od SSSR. Alžir je svojih energetskih resursa bio pogodan partner velikim svetskim silama, ali pretežni deo populacije nije osetio blagodet od toga. Kasniji sukob s Marokom, privatizacija privrede i opšte razočaranje u proklamovani nacionalni preporod su uslovili da do današnjeg dana ta zemlja ostane oblast pod vojnom upravom usled gerilske pobune islamističkih radikala kojoj se ne nazire kraj.
Nekadašnja Jugoslavija je imala snažan uticaj na ovu alžirsku revoluciju i pre formiranja Pokreta nesvrstanih, jer je ona ovde tretirana kao oslobodilačka borba protiv imperijalističke uprave. Naša nekadašnja domovina je priznala nezavisnost Alžira 2. februara 1962. godine, pa je Francuska povukla ambasadora iz Beograda. Ben Bela nije krio da mu je Tito uzor, ali jugoslovenska pomoć je bila uglavnom političke i ekonomske prirode. Kada je 1958. godine, francuska javnost saopštila kako je njihova mornarica mornarica zarobila jugoslovenski teretni brod „Slovenija“ na obali Orana, zaplenivši 7.000 komada oružja, potom u julu 1959. godine 10.000 mitraljeza i 200 minobacača namenjenih FLN-u na našem brodu „Makedonija“, sve maske su pale. Diplomata Zdravko Pečar je uz svoju suprugu Vedu Zagorac bio spona jugoslovenskog državnog vrha s alžirskim ustanicima, a zahvaljujući njima u beogradskom Muzeju afričke umetnosti nalaze se fotografije koje svedoče o mnoštvu detalja vezanih za ovu revoluciju.

Na osnovu njih, kao i reportaža francuskih dopisnika s terena, izvesno je kako su pobunjenici na pretežno koristili streljačko naoružanje zaostalo iz Drugog svetskog rata nemačke i italijanske produkcije, odnosno puške K98, automate MP40 i Bereta 38, a visoko cenjen je bio i mitraljez MG42. Od susednih zemalja je dopremljeno i dosta oružja Zapadnih saveznika, kao što su automati Sten i Tompson, puške SMLE, P14 i P17, Springfild 1903, nešto ređe američki M1 Garand, uz francuske modele zaplenjene tokom borbi. Zanimljivo je navesti francusku praksu kojom je lojalnim Alžircima isporučivan stari i prevaziđeni model vojničke puške Lebel ili Manliher Bertje, dok su regularne trupe vojske i policije koristile repetirke MAS 36 i 36/51, poluautomate MAS 49 i 49/56 kalibra 7,5x54mm, na početku je najčešći puškomitraljez bio MAC 24/29, koji je kasnije postepeno menjan znatno naprednijim univerzalnim modelom AAT Mle.52. Najpopularnije oružje tih dana bio je automat MAT49, kako kod policije, tako i među komandosima i padobrancima. Iako su Francuzi koristili oklopne snage, avijaciju, težu artiljeriju čak i sa plovila, pobunjenici naoružani samo streljačkim lakim modelima uz nešto minobacača su ostvarili svoj ratni cilj.

Procene ukupnih gubitaka obe zaraćene strane variraju zavisno od izvora, pa je FLN izgubio oko polovine od svojih 300.000 pripadnika, a francuske snage su registrovale preko 35.000 poginulih vojnika i policijaca, uz više skoro 150.000 ubijenih lojalnih Alžiraca. Smatra se kako je gotovo milion osoba izgubilo živote tokom ovog sukoba, odnosno preko trideset procenata ukupne populacije, ponajviše civila u akcijama odmazde čime se ovaj rat svrstava u najkrvavije modernog doba. Razloga za nezadovoljstvo su imali gotovo svi učesnici. Francuski kolonisti su morali da menjaju prebivalište i nekadašnji život pun privilegija, Alžirci koji su se nastanili na tlu „Zemlji galskih petlova“ već generacijama se smatraju suvišnim i nepoželjni, a oni u domovini su doživeli ogorčenje jer skupo plaćena i željena nezavisnost nije donela očekivani preporod. Još jedna u nizu revolucija koja je donela patnje i razaranja, a kasniji rezultat je izostao usled ideološkog sukoba pripadnika pobedničke strane.
Milan Milanović