Borba Davida i Golijata

Austrougarska objava rata tokom leta 1914. godine je zatekla Vojsku Kraljevine Srbije u vrlo složenoj situaciji po pitanju ukupnog stanja naoružanja i ostatka vojne opreme. Nakon dva Balkanska rata, ukupni vojni efektivi su bili značajno oslabljeni usled utroška materijala i nemogućnosti sprovođenja prethodnih planova za osavremenjavanje armije.
Naime, upravo na osnovu iskustva iz ratova 1912-13. godine, predviđena je formacijska izmena u vojsci tako što bi se od ljudstva iz Nove oblasti (područja pripojena nakon ratova s Turskom i Bugarskom) formirale još četiri divizije, te popuna svih divizija artiljerijskim oruđima kao što su to bile divizije I poziva. Svaka divizija je trebalo da ima dva diviziona poljskih, kao i jedan divizion brdskih topova, dok je za svaku od armija predviđeno dodavanje haubičkog puka. Po tom planu, do proleća 1915. godine Vojska Kraljevine Srbije je trebalo da ima 15 pešadijskih i jednu konjičku diviziju, a za svaku od divizija je predviđena nabavka haubica kalibra 105mm. Neposredno pred Sarajevski atentat su vođeni pregovori s francuskom fabrikom “Šnajder” o kupovini haubica 105mm, kojim bi se artiljerijske jedinice popunile tokom zime 1915-16. godine. Međutim, upravo promene u narudžbinama i otkazivanja prvobitnih količina su rezultirale kašnjenjem isporuke ostalog artiljerijskog oruđa, pa su divizije II poziva imale upola manje poljskih topova od predviđene količine – svega jedan divizion umesto formacijska dva.
Takođe, od sredstava iz francuskog kredita posle 1913. godine bila je predviđena nabavka ukupno 400.000 pušaka Mauzer M1910 koje su se najbolje pokazale u oba Balkanska rata. U prvoj tranši trebalo je da se kupi 250.000, a potom dodatnih 150.000, te tako izvrši unifikacija oficijelnog kalibra i potpuno preoružavanje jednom od najsavremenijih pušaka tog doba.

Ovo naglašavamo jer se i u to vreme od domaćeg armijskog vrha moglo čuti kako je “srpski vojnik navikao da ima odličnu pušku i najbolji top”, mada se to može shvatiti samo delimično i uslovno. Deo oružja naših predaka jeste bio vrhunskih performansi za svoje doba, ali njega je hronično bilo nedovoljno, a ostatak se može okarakterisati kao vrlo problematičan. U tom smislu, napravićemo uporednu analizu naoružanja dve suprotstavljene strane i iskustava neposrednih korisnika, odnosno aktera surovih borbi tokom prve ratne godine.

Takozvana “Dvojna monarhija” je bila država koju su po više osnova iznutra izjedali brojni nagomilani problemi, kao i konflikti s zemljama u okruženju. Objektivno posmatrano, teški porazi u borbama protiv Srbije 1914. godine su ponajmanje uzrokovani nekvalitetnim naoružanjem njihove soldateske, ali je ipak imalo određenog efekta. Obično se lakonski i paušalno pobraja kako su oružane snage KuK (Kaiserlich und Koniglich) Monarhije bile opremljene revolverima “Rast-Gasser” M1898, pištoljima “Roth-Steyr” M1907 kalibra 8mm i “Steyr” M1912 9mm, dok su puške najčešće bile “Steyr-Mannlicher” M95 8x50R, a mitraljezi “Schwarzlose” M07/12 u istom kalibru. Ako zanemarimo ručno kratkocevno oružje kao sredstvo koje tokom inicijalnih sukoba na našem prostoru i borbi manevarskog tipa 1914. godine nije igralo ulogu vrednu pomena, bespredmetno je porediti da li su revolveri „Nagant“ 1891 7,62x38R bili ravnopravni pomenutom austrougarskom oružju. Ali, ostatak pešadijskog naoružanja vojnika “Žuto-crne konfederacije” zaslužuje podrobniji pristup.
Dokumentovani izvori o opremi V i VI armije koje su izvršile napad na Srbiju, govore kako je osim kvalitetnih pušaka i karabina M95 ljudstvo izvesnim delom bilo opremljeno i starijim puškama Manliher M86/88 (Model 1886 11x58R konvertovan na standardni metak 8x50R), zatim M88, M88/90 i M90, mada ima podataka da je ljudstvo Landvera u Potjorekovoj grupaciji bilo naoružano zastarelim “Werndl” jednometkama u kalibru 11,15x58R. Logistički posmatrano, ovo je bilo bolje rešenje od onog koje je Kraljevina Srbija iznuđeno imala s svojim puškama jer su modeli Mauzer M99, M99/07, M1910 i M80/07 bili kalibra 7x57mm, za jedinice III poziva i Poslednju odbranu korištene su puške Berdan kalibra 10,75x58mmR i nekonvertovane “Kokinke” 10,15x63mmR, iz plena je bilo i turskih M90 i M903 kalibra 7,65x53mm, bugarskih Manliher M88 i M95 u kalibru 8x50mmR, a mnoštvo različite municije je zakomplikovala ruska isporuka pušaka Mosin-Nagan M1891 7,62x54R.

Posmatrano po balističkim i svojstvima manipulativne upotrebe, kao i otpornosti na zastoje i oštećenja tokom dejstava, može se konstatovati kako su sve originalne Mauzer repetirke (osim prerađenih M80/07) u rukama srpskih boraca potvrdile raniju najvišu reputaciju izvrsnog oružja svoje kategorije. Izvanredan odabrani kalibar 7x57mm je bio i ostao briljantno izbalansiran metak odlične preciznosti, probojne moći, umerenog trzaja i njegova putanja se u potpunosti poklapala s rektifikovanim podeocima nišanskog sistema na određenim daljinama. Mada karakteristike osnovnog streljačkog naoružanja nisu odlučivale pobednika čak ni tokom ratova pre Prvog svetskog, mora se istaći kako su naši preci s punim pravom i na realnim osnovama obožavali svoje “srpske mauzerke”. Elegantne i priručne, s odličnim balansom i preciznošću, puške M99, M99/07 i M1910, kao i karabini M1908 se mogu smatrati izvrsnim oružjem svog vremena upravo za uslove borbi na našem terenu. Osim sasređene paljbe više strelaca na defanzivnim položajima, bile su adekvatne i prilikom napadačkih dejstava pružajući osećaj sigurnosti i pouzdanosti svom korisniku.
Poređenja radi, vojnici “Carske i kraljevske monarhije” su koristili puške takozvanog direktnog pravokretnog zatvarača u kalibru 8x50R i one su takođe bile robusne i vrlo efikasne borbene alatke. To je naročito važilo za konstrukcijski najnoviju pešadijsku “manliherku” M95 pune dužine cevi, ali i karabine namenjene konjici, artiljerijskim posadama i drugom personalu. Uostalom, Vojska Kraljevine Srbije je sve puške ovog modela zaplenjene od Bugara i Austrougara uvrstila u svoje naoružanje, a vojnici su ih cenili neuporedivo više od “Kokinki” prepravljenih zamisli Gojka Đurića i ruskih Mosin-Nagan.
Gotovo identičan zaključak može se izvesti i pri poređenju mitraljeza naše vojske Maksim 7x57mm M1909 s Švarcloze 8x50R M1907/12 koji su koristili protivnici. Vojska Austrougarske monarhije je u početnoj fazi sukoba s Srbijom modifikovala primarnu ulogu mitraljeza kao oruđa neposredne vatrene podrške, i to na način koji je prilično odudarao od uobičajenih za to doba. Ostalo je zabeleženo kako se u prve dve ratne godine dosta improvizovalo s postavljanjem mitraljeza u krošnje drveća radi obezbeđenja veće vizuelne preglednosti i dometa, a u te svrhe se dosta dejstvovalo i specifičnom municijom “Einschusspatrone”, odnosno metkom M1912, koji je imao eksplozivno punjenje. Izvorno namenjeni reglaži paljbe, odnosno korekciji nišanjenja, ovi meci su korišteni za dejstvo po grupisanoj živoj sili nanoseći stravične povrede. Pošto je efekat pri pogotku bio vidljiv s većih daljina, posade mitraljeza su mogle da dejstvuju po “tačkastim” ciljevima sve do deklarisanih 2.800 metara, koliko je fabrički bio gradiran nišan mitraljeza M1907/12.

Srpska vojska je formacijski imala dvostruko manje mitraljeza od neprijateljskih formacija, jer su po četiri Maksim 7x57mm M1909 dodeljivani svakom pešadijskom ili konjičkom puku, dok je austrougarska praksa bila po dva mitraljeza u svakom od četiri bataljona koji čine puk. Mitraljezi tog doba su korišteni kao oružje podrške u režimu neprekidne rafalne paljbe ispaljivanjem i po nekoliko desetina hiljada metaka “u cugu”, jer je primarna uloga bila zaprečna vatra po nastupajućoj neprijateljskoj živoj sili u jurišu. Oba oružja su tokom borbi 1914. godine u potpunosti ispunila projektovane zadatke, ali je srpskim jedinicama hronično nedostajalo praktično svakog savremenog oružja u odnosu na potrebe dejstava i snagu protivnika.
Artiljerijska sredstva sukobljenih armija su bila predmet ozbiljnih analiza nakon okončanja rata, jer se od istaknutih austrougarskih generala mogla čuti opaska kako su veliki porazi u Cerskoj i Kolubarskoj bici delom uzrokovani neadekvatnim dejstvom artiljerije. Primarna laka artiljerija Potjorekove grupacije sastojala se od topova “8 cm Feldkanone” M05 i M05/08, koji su usled anahronog rešenja cevi od očeličene bronze imali manji domet i brzinu paljbe u odnosu na srpske brzometne poljske topove Šnajder 75 mm M1907 i M 1907A, kao i brdske istog proizvođača 70 mm M1907. Inače se smatra kako je od velesila Austrougarska (uz Rusiju) imala najmanje artiljerijskih oruđa u početnoj fazi rata – svega 144 po korpusu, u odnosu na 160 kod Nemaca ili 184 u francuskim jedinicama istog ranga i veličine. Na svakih 1000 vojnika, nemačka vojska je imala 6,5 topova, britanska 6,3, francuska 5, italijanska 4, a austrougarska 3,8.

Kao i u prethodna dva rata protiv Turaka i Bugara, ponovo su se ovenčali slavom izvrsni srpski poljski topovi “Schneider-Creusot” 75mm M1907 i M1907A, maksimalnog dometa 7.300 metara, čije su razorne i šrapnelske granate pravile pustoš među neprijateljem. Doktrina upotrebe divizijske artiljerije u Srpskoj vojsci se izvrsno pokazala, što naročito važi za verziju poljskog topa 75mm s nezavisnom nišanskom spravom koja je omogućavala dejstvo i iz zaklonjenih vatrenih položaja. Pomenuti austrougarski top 8 cm M05/08 u prvoj godini rata uopšte nije imao razorne granate i koristio je zavisnu nišansku spravu, što je onemogućavalo posredno dejstvo. Kasnije su ovi nedostaci ispravili, pa su se pokazali odličnim usled mogućnosti ubacne putanje i još nekih konstrukcionih prednosti u odnosu na srpske topove.
Srpske brzometne haubice 120mm M1910 i 150mm M1910 sistema Šnajder su takođe bile predmet izveštaja austrougarskih štabnih oficira, uz navođenje podataka kako je pretežni broj izbačenih iz stroja u redovima V i VI armije bio od pogodaka šrapnelskim kuglama u glave vojnika koji nisu imali šlemove. Ovo jesu bila izvrsna oruđa svoje klase i naši pradedovi su ih znalački koristili, ali objektivnosti radi treba pomenuti da je i suprotna strana imala jako dobru težu artiljeriju.

Prilikom napada na Srbiju u leto 1914. godine, Austrougari su angažovali 219.000 pešadinaca, 5.100 pripadnika konjice i 522 artiljerijska oruđa protiv 264.000 boraca Kraljevine Srbije u pešadijskim formacijama, oko 11.000 konjanika i 828 artiljerijskih cevi brzometnog i sporometnog sistema paljbe. Naoko je srpska strana imala numeričku prednost, ali stvarna se ogledala u veštini upotrebe raspoloživih borbenih efektiva jer je (primera radi) polovina srpske artiljerije bila zastarelog tipa, a i za savremena oruđa se oskudevalo u municiji. Sa druge strane, Austrougarska je imala veći mobilizacioni potencijal i sopstvenu proizvodnju naoružanja, što je svrstava u red velesila ako se uporedi s malom, prethodnim ratovima iscrpljenom i ekonomski nejakom Srbijom.

Nevezano od svih iznetih podataka, plan invazije Oskara Potjoreka je od samog starta bio osuđen na propast. Napadne armijske kolone u dva kraka međusobno udaljena oko 100 kilometara su bile bez mogućnosti sadejstva usled očajnih komunikacija i teško prohodnog terena. Austrougarska vojska nije imala ratna iskustva prethodnih 50 godina, a angažman u gušenju pobune prilikom zaposedanja BiH se ipak svodi na protivgerilska dejstva. Višenacionalno ljudstvo nije bilo naročito motivisano za učešće u ratu daleko od domova, a panslavizam i animozitet prema centralnim vlastima je još više demoralisao vojsku koncipiranu za parade i demonstraciju sile.
Tokom 1914. godine su se susreli s vrlo žilavim, borbeno iskusnim i homogenim srpskim vojnicima koji su branili svoju zemlju, tek odnedavno oslobođenu od prethodnih okupatora. U takvim okolnostima, karakteristike upotrebljenog naoružanja nisu odigrale presudnu ulogu, mada su pojedini modeli srpskog oružja obezbedili večnu slavu i pravi kult do današnjih dana.
Milan Milanović