Građanski rat u Grčkoj

U periodu između dva svetska rata Kraljevina Grčka je prolazila mukotrpni put od gotovo feudalne društvene zajednice, uz dodatnu opterećujuću okolnost nerazjašnjenih odnosa sa većinom svojih suseda. Usled strateškog potencijala svoje teritorije, bila je na meti pretenzija tadašnjih dominantnih sila iz okruženja, a politička situacija u matici je bila složena i odlikovala se nepomirljivim suprotnostima. Nakon teškog poraza u Grčko-turskom ratu, monarh Georgios se suočio sa nezadovoljstvom pretežnog dela stanovništva i posle proglašenja republike 1924. godine je napustio zemlju, da bi se jedanaest godina kasnije vratio kada je vojna hunta izvršila puč. Diktatura generala Joanisa Metaksasa je još više zaoštrila podele u društvu, pogotovo nakon ukidanja parlamenta i suočavanjem sa skorim ulaskom Grčke u novi veliki rat.

Želeći da dostigne vojne uspehe Hitlerove Nemačke, Benito Musolini je svojim megalomanskim pretenzijama uzrokovao da se upravo to i desi. Okupacijom Albanije je osigurao svojevrsnu odskočnu dasku za kopneni atak na grčku teritoriju, pa je u jesen 1940. godine uputio ultimatum Metaksasu za koji je bilo očigledno kako će biti odbačen. Grčka je želela da osnaži borbeni potencijal sopstvene vojske, ali su saveznici Velika Britanija i Francuska bili opterećeni svojim ratnim naporima, pa je početni atak Italijana dočekan sa pretežno anahrono opremljenim trupama. No, nacionalno-patriotski zanos je doprineo da Dučeva soldateska doživi katastrofalni poraz, što je bila prva saveznička pobeda u Drugom svetskom ratu. Iako se Komiterna protivila, čak je i zabranjena Komunistička partija Grčke dala veliki doprinos agresiji.

Analizom novonastale situacije i nemogućnošću Italije da nadvlada Britance na prostoru Severne Afrike, Adolf Hitler se krajnje nevoljno upustio u novi vojni pohod. naime, sam Metaksas je po opredeljenju bio naklonjen Nemačkoj i dve zemlje su blisko sarađivale. Velika Britanija je ulagala znatna sredstva i napore kako bi preko kralja ipak pridobila Grke za svoje interese, pa je stanje stvari bilo prilično slično kao sa Kraljevinom Jugoslavijom. Pošto su mornaričke snage Ujedinjenog Kraljevstva mogle da koriste grčke luke kao baze za napade na nemačke i italijanske brodove u Sredozemnom moru, evropske Sile Osovine su uz zdušnu pomoć verolomnih Bugara sprovele koordiniranu „Operaciju Marita“. Ponajviše zahvaljujući munjevitom prodoru preko jugoslovenske teritorije, pogrešnom rasporedu grčke vojske i izostanku očekivane britanske reakcije, nemačke snage su primorale iscrpljenog protivnika da 23. aprila 1941. godine potpiše kapitulaciju. Zemlja je podeljena na italijansku, nemačku i bugarsku okupacionu zonu, a uskoro se pojavio razgranat pokret otpora.

Pojedini autori tretiraju kao leto iste godine kao početak svojevrsnog građanskog rata u Grčkoj, jer je marionetska vlada pod nemačkim patronatom organizovala više desetina hiljada lojalnih kvislinga u Zaštitne odrede koji su se borili protiv gerilaca i sprovodili represalije prema sopstvenom civilnom stanovništvu. Glavna opasnost je pretila od najbrojnijeg i najorganizovanog pokreta Grčke narodnooslobodilačke armije (ELAS) koja je bila pod ideološkim vođstvom komunista, dok je znatno slabija bila konkurentska Nacionalna republikanska grčka liga, poznatija i kao EDES. Sličnost sa stanjem koja se odigravala u okupiranoj Srbiji je očigledna, jer su Zaštitni bataljoni kolaboracionista predstavljali pandan ovdašnjem SDS ili SDK, ELAS je bio gotovo identičan NOP, a EDES po svemu nalikovao na JVuO. Pokreti su u početnoj fazi sarađivali, pa je u novembru 1942. godine pod rukovodstvog britanskog SOE uspešno sprovedena zajednička akcija rušenja strateški važnog mosta Gorgopotamos koji je bio od vitalnog značaja za železničko snabdevanje Afričkog korpusa. Za razliku od stanja u Srbiji, grčki ustanici su se ograničili na sabotaže i diverzije, izbegavajući da pokreti poprime masovnost u smislu zauzimanja i održavanja slobodne teritorije. Ipak, uskoro su ideološke suprotnosti dostigle tačku ključanja, pa se prešlo na otvoreni oružani sukob. Obe strane su optuživale onu drugu kako sarađuje sa okupatorima i sprovodi zločine, a naročito su Italijani podsticali podelu. Osim toga, EDES je održavao kontakte sa rukovodstvom kvislinških snaga, planirajući povratak prethodnog režima kada se rat okonča. Komunistički pokret se zalagao za korenite društvene promene poput onih sprovedenih u SSSR, ukidanje monarhije, smanjivanje uticaja crkve, ukidanje socijalnog raslojavanja, kao i najoštriji tretman svih koji su služili okupatoru.

Dogovorom „Velike trojice“ na Jalti, Grčkoj je bio predviđen status pod neposrednim britanskim i delom američkim uticajem, a samim time je zapečaćena sudbina levičarskog oslobodilačkog pokreta jer nisu mogli da računaju na bilo kakvu pomoć Sovjetskog Saveza. Povlačenjem Grupe armija E sa prostora Grčke i pristizanjem britanskog vojnog kontigenta, od boraca ELAS je traženo da polože oružje, dok će vojnu vlast uspostaviti novostvorena armija pod zapadnim patronatom. Stvar je pogoršala činjenica da su u toj novoj vlasti istaknuta mesta zauzeli oni koji su tokom okupacije tesno sarađivali s Nemcima i učestovali u kaznenim ekspedicijama na područjima gde su boravili partizani. Ustanici ELAS su sada pokrenuli široku oslobodilačku borbu protiv nove grčke uprave nad zemljom, kao i britanskih snaga koje su smatrali novim okupatorima. Suprotno opremljenosti, borci pod komandom komandanta Markosa su uskoro kontrolisali veći deo teritorije i pristupale su im listom mlađe osobe naprednih shvatanja, ali je došlo do nuspojave „crvenog terora“ nad ideološkim protivnicima. Čerčil i Entoni Idn su vladi obećali snažnu vojnu pomoć, tako da su borbe ELAS protiv Britanaca i njima lojalnim trupama po intenzitetu prevazilile prethodne sukobe sa Nemcima, Italijanima i Bugarima. Avioni RAF su napadali čitava naselja zapaljivim bombama, vladine trupe su sprovodile neviđeni teror nad komunistima, pa su i u javnost dospele fotografije naslaganih prethodno odsečenih glava. Ovakvo zastrašivanje i odvraćanje je imalo efekta, ali ključno je bilo to što ELAS nije mogao da dobije adekvatnu podršku u vidu dopreme naoružanja, pa se pokret protokom vremena drastično osuo.

Posebno treba naglasiti kako je Jugoslavija sve vreme grčkog građanskog rata obilato pomagala srodni pokret, kako i upućivanjem istaknutih vojnih i političkih rukovodilaca u svojstvu savetnika, ali i u materijalno-tehničkom pogledu. Pouzdano se zna da je isporučena veća količina streljačkog naoružanja italijanskog porekla u vidu pušaka Karkano više modela, kao i puškomitraljeza Breda Model 30 u kalibru 6,5x52mm, potom mitraljezi Fiat u kalibru 8x59mm, a od britanskog oružja u pitanju su bile puške SMLE kalibra .303 British, automati Sten 9x19mm i protivoklopni bacači PIAT. Pretpostavlja se kako je prosleđeno i drugo naoružanje, ali nema dovoljno dokumentovanih dokaza. Osim toga, omogućeno je da iz područja zahvaćenih borbenim dejstvima bude zbrinuto više desetina dece, a entički Egejski Makedonci su takođe potražili svoje utočište na teritoriji Jugoslavije. Pošto je došlo do političkog razlaza Staljina i Tita 1948. godine, vrlo snažna propaganda Informiroa je proturala kako jugoslovenska vrhuška planira konfederaciju naše bivše zemlje, Bugarske i Grčke po socijalističkom ustrojstvu i pod vođstvom Josipa Broza, pa je prekinuta dalja saradnja jer su grčki komunisti bili na liniji SSSR.
Navodno je u oktobru 1944. godine na sastanku u Moskvi bilo reči o mogućoj razmeni interesnih zona, tako što bi Sovjeti istupili veći deo uticaja u Rumuniji i Bugarskoj u zameni za britansko prepuštanje Grčke njima. Kalkuliše kako je to u datom momentu dalo polet grčkim komunistima i rukovodstvu ELAS, ali uskoro su se otreznili kada ih je Staljin definitivno „pustio niz vodu“. Znatna američka novčana i vojna pomoć je okončala svaku dilemu o ishodu sukoba, pa je u jesen 1949. godine slomljen poslednji organizovani otpor levičarski nastrojenih snaga. Deo boraca je prebegao u Albaniju, a definitivni broj žrtava tragičnog građanskog rata nikada nije utvrđen.

Našim čitaocima će zasigurno biti interesantno da makar jednim delom predstavimo koji sve modeli i tipovi streljačkog naoružanja su korišćeni u najvećoj meri tih dana. Primarna vojnička puška je bila neobična M1903 u kalibru 6,5x54mm Mannlicher- Schonauer u više modela, mada su dosta viđane i francuske Berthier M1892, M1892/16, M1907/15 i M1916 kalibra 8mm Lebel zaostale iz Prvog svetskog rata, potom vrlo kvalitetne belgijske FN puške sistema Mauzer u kalibru 7,9x57mm pod oznakom Model 24/30 koje su nabavljene tridesetih godina sa ciljem da se njima postepeno preoružaju kompletne oružane snage. Primetno je da su među borcima oba pokreta otpora bilo dosta italijanski Karkano kalibra 65,x52mmiz plena i pomoći saveznika, a u završnoj fazi nemačke K98 i britanske Li-Enfield.
Iako nisu u bitnoj meri uticali na dejstva, treba napomenuti da su revolveri i pištolji grčke vojske bili zanimljiva kombinacija. Osim dominantnog Nagan M1895 modela, u naoružanje su pre rata bili uvršteni i Bergmann-Bayard M1908, Browning FN M1910/22 i izvorno španski Ruby M1914 7,65mm koji je stigao uz ostatak francuskog oružja tokom Velikog rata. Nabrajanje modelaiz plena i dostave saveznika bilo oduzelo previše prostora, ali interesantno je u kojoj meri su automati bili na visokoj ceni kod gerilaca. Bez obzira da li je reč o italijanskim Beretta M1938, nemačkim MP34, MP38, MP40 i MP41 iz plena, Tompsonima M1928 i M1A1, „mazalicama“ M3 i Stenovima koje su im doturali Amerikanci i Britanci, automat je postao pravi statusni simbol. Kao i na našim prostorima u to vreme, uostalom.
Puškomitraljezi su bili miks predratnih Hotchkiss M1922 u njihovom „nacionalnom“ kalibru 6,5x54mm Mannlicher–Schonauer, uz prethodno pomenute Brede, MG34, MG42 i Bren iz plena ili pomoći, a među mitraljezima su preovladavali modeli Hotchkiss M1914, Saint Etienne M1907/16 i Schwarzlose M1907/12.
Grčka je ostala ideološki podeljena do današnjeg dana, kao i prilično nestabilna usled ekonomske zavisnosti od zapadnih velesila novog doba. Traumatična sećanja na bratoubilačku borbu su potisnuta novim političkim antagonizmima.
Milan Milanović