Mitraljez Degtarjov

Iz teško objašnjivih razloga, u obilju pisane literature o naoružanju korištenom tokom Velikog otadžbinskog rata se ponajmanje podataka nalazi o puškomitraljezu i tenkovskom mitraljezu koje je konstruisao Vasilij Aleksejevič Degtarjov. Šturi tehnički podaci, tek poneka napomena o količini proizvedenih primeraka, opis raznolikih varijanti i tehničkih unapređenja – zaista premalo za ratnog veterana koji je tokom dugih devet decenija upotrebljavan širom sveta.

Interesantno je da se, prvenstveno na Zapadu, ovo interesantno oružje najčešće pogrešno označava kao model DP-28, iako ne postoji oficijalna signatura s tim nazivom u dokumentaciji. I prezime konstruktora je izazivalo dosta nedoumica, pa su korištene pogrešne verzije Degtarjev i Degetjarev. Sličnu pojavu smo primetili nakon gotovo dvadeset godina pogrešnog izgovaranja ruskog košarkaša, a sada trenera Vasilija Karasjova, koga smo uporno nazivali Karašev. U ruskom jeziku postoji slovo „E“ sa dve tačke iznad, koje se prilikom čitanja izgovara kao „O“, pa je jedini ispravni naziv „Pulemjot Degtarjova“, a oznaka DP se odnosi samo na pešadijsku varijantu puškomitraljeza, jer su postojale razne verzije namenjene ugradnji u tenkove ili montiranju na letelice. Naoko nebitno, ali pošto pišemo o delu legendarnog i višestruko odlikovanog konstruktora iz Sovjetskog Saveza – prikladno je barem da mu se ime ispravno navede.
Potreba za puškomitraljezom, odnosno vatrenim oružjem opšte podrške jedinicama najnižeg nivoa, iskazala se još u vreme Carske Rusije i Prvog svetskog rata, da bi se intenzivirala tokom međusobnih borbi „Belih“ i „Crvenih“, te protiv međunarodnih intervencionističkih snaga. Proslavljeni teški mitraljez sa sistemom vodenog hlađenja cevi „Maksim“ 1910 je imao impresivnu vatrenu moć, ali je njegova ogromna masa (preko 70kg s postoljem) limitirala upotrebu na defanzivna dejstva zaprečnom paljbom sa utvrđenih pozicija. Bilo je potrebno lakše prenosno automatsko oružje, naročito kada je sukob poprimio svojstva konstantnog manevra i na dnevnoj bazi su jedinice prelazile veće razdaljine. Način montiranja na zaprežna kola (popularna „Tačanka“) je bio atraktivan, ali bez mogućnosti primene na svakom obliku konfiguracije terena i definitivno neadekvatan za rovovsku borbu.

Puškomitraljezi su bili prilično retka pojava na Ruskom frontu, uglavnom su korišteni Madsen, Luis i Šoša, uz nekoliko adaptacija teških mitraljeza hranjenih redenikom na varijante bez postolja ili sa vazdušnim hlađenjem cevi. Nakon što je došlo do Oktobarske revolucije i istupanja iz „Velikog rata“, već sredinom dvadesetih godina je vojni vrh novoformiranog Sovjetskog saveza procenio kako će biti potrebno automatsko oružje kojim barata samo jedan vojnik (uz pridodatog pomoćnika) na nivou pešadijskog odeljenja. Radi unifikacije s postojećim kalibrom standardnih pušaka repetirki i mitraljeza, puškomitraljez je morao da koristi metak 7,62x54mmR i to je u startu odredilo neka kasnija primenjena rešenja. Početkom 1927. godine Vasilij Degtarjov je predstavio svoj koncept vrlo jednostavnog i robusnog automatskog oružja zasnovanog na principu pozajmice barutnih gasova kakav je viđen i kod švedskog „Kjelman“ mitraljeza. Usled korištenja municije s izraženim obodom čaure, odlučeno je da se ona doprema iz tanjirastog doboša kapaciteta 47 metaka, pozicioniranog s gornje strane sanduka oružja. Rešenje slično onom na „Luis“ puškomitraljezu, što je rezultiralo da mu prvi korisnici osmisle šaljivi naziv „gramofon“.
Konstrukcija se odlikovala pristupom tipičnim za zemlju porekla sa svega 80 delova, visokim međusobnim tolerancijama, izborom ekstremno kvalitetnog osnovnog materijala za izradu, te pouzdanošću u svim uslovima upotrebe. Već naredne godine je došlo do određenih promena na osnovu primedbi koje su stigle nakon trupne upotrebe, pa je krenula masovna proizvodnja i ovaj „radni konj“ Crvene Armije je korišten u vrlo intenzivnim sukobima tokom Španskog građanskog rata, borbi protiv Japanaca na Hakin Golu, u „Zimskom ratu“ s Finskom, na svim poprištima Drugog svetskog rata gde je prošla Staljinova soldateska, a originalni primerci i kopije su upotrebljavani u Kineskom građanskom ratu, sukobima u Koreji i Vijetnamu, od strane pripadnika OVK na Kosmetu, sve do najnovijih borbi na Donbasu, u Avganistanu, Somaliji i Libiji.
Obično se kvalitet i uspešnost određenog modela vatrenog oružja ocenjuje poređenjem sa “vršnjacima iz generacije”, što je samo jedan od legitimnih kriterijuma. Posmatrano od vremena nastanka i svrstano u kategoriju puškomitraljeza korištenih tokom najvećeg svetskog sukoba svih vremena, najčešće se konstatuje kako je nemački MG42 bio rodonačelnik koncepta koji je aktuelan do sadašnjeg doba. Njegov prethodnik MG34 se smatra tehnički izvrsnim, ali neprilagođenim za najteže uslove ratne eksploatacije. Britanski Bren i njegov uzor ZB26 su takođe bili izvrsni za svoje vreme, a od ostalih “ratnih veterana” može se konstatovati kako su japanski Type 96/99 i francuski FM24/29 bili prihvatljivo upotrebljivi i pored određenih nedostataka. Američki BAR 1918A2 je diskutabilan jer predstavlja preradu automatske puške u puškomitraljez, ali je poslužio svojoj svrsi i novonametnutoj ulozi. Na kraju su italijanski “Breda” Modello 30 i japanski Type 11, naprave koje deluju kao da ih je od dostupnih delova različitih sistema sklapao neki šaljivdžija.

Uzevši to u obzir, konstrukcija Degtjarova je po nekim osnovama ispred većine konkurenata. Najpre, kalibar 7,62x54mmR je imao bolje balističke osobine u odnosu na italijansku, francusku i japansku municiju. Kapacitet doboša od 47 metaka bio je uporediv jedino s nemačkim redenicima i dobošima od 50 komada, dok su ostali puškomitraljezi imali okvire od 30 ili manje metaka. Dalje, zamena cevi DP27 je bio izvrsno rešen proces kojim se doslovno u par sekundi mogla sprečiti pojava pregrevanja. Iako bez pištoljskog rukohvata i na bipodu koji je delovao provizorno, oružje se odlikovalo izuzetnom stabilnošću prilikom paljbe jer čak i pri nešto dužim rafalima usled dobro odabrane kadence (oko 500 metaka u minutu) jedino dolazi do potiskivanja ramena strelca unazad. Krajnji rezultat je bila sasvim dobra preciznost na uobičajenim daljinama, a jedino što se zaista moglo zameriti je neuobičajena ergonomija zbog dimenzija tanjirastog doboša. Ipak, posle neophodnog privikavanja – sve radnje postaju automatizovane i ovo je vrlo priručno oružje u svojoj klasi.
Oni koji se prvi put susreću s njime, obično bi se začudili i zadivili domišljatošću proslavljenog sovjetskog konstruktora jer način deblokade doboša oblogom zadnjeg nišana i sistem rasklapanja predstavljaju primer uspešnog pojednostavljenja delova i sklopa. Isto važi i za način punjenja umetanjem metaka u doboš, koji zbunjuje neupućene dok ne ovladaju svojevrsnim “trikovima”. Uobičajeni metod punjenja potiskivanjem municije kroz otvor sabijajući unutrašnju oprugu, ovde se ne primenjuje. Potrebno je osloniti brid doboša na pojasni deo, jednom rukom povlačiti alkicu sa gornje strane, a drugom ubacivati metak po metak. Raritet među dugocevnim oružjima je i kočnica locirana u donjem delu rukohvata, koja reaguje na potisak dlana dominantne šake prilikom prihvata za otvaranje paljbe.
U delu literature se moglo pročitati kako su primerci iz rane produkcije imali nožice sklone deformaciji, a povratna opruga se zbog uticaja vreline iz cevi istezala i gubila svojstva. Tokom 2003. godine je u sklopu akcije smanjenja broja vatrenog oružja u magacinima vojske ondašnje Državne zajednice Srbije i Crne Gore, veća količina ovih puškomitraljeza iz skladišta prosleđena na uništavanje. Bili smo u prilici da pregledamo dosta onih koji su pristigli u Jugoslaviju kao deo vojne pomoći Sovjetskog Saveza u završnoj fazi Drugog svetskog rata, a očigledno su bili dosta korišteni i od naše vojske godinama nakon toga. Bez tragova ozbiljnijeg remonta i “kanibalizacije” delova više primeraka u jedan funkcionalni, gotovo svi do jednoga su bili potpuno funkcionalni i bez primetnih oštećenja ili nedostataka.

Prethodna i kasnija iskustva s takvim primercima na strelištima su uvek za nas bila krajnje pozitivna, jer je ovaj robusni puškomitraljez koncipiran tako da besprekorno pouzdano funkcioniše bez obzira da li je uokolo sneg, blato ili pesak, kao i da generalno ne zamara korisnika. Osim toga, način sprečavanja ulaska spoljne nečistoće je briljantno koncipiran, što je navelo i stručnjake iz zapadnih zemalja da ga svrstaju u red vrsnih vojničkih alatki svog vremena. Ipak, na osnovu nekih primedbi sredinom Drugog svetskog rata je došlo do modifikovanja osnovne konstrukcije u verziju DPM koja je imala drugačiji bipod i pištoljski rukohvat. Verzija za vazduhoplovstvo DA se takođe pokazala dobro, ali želimo da ukažemo kako je tenkovska varijanta DT/DTM proslavila tip automatskog oružja koje je osmislio Degtarjov. Brojna i raznolika oklopna vozila, laki tenkovi T26 i BT serije, zatim snažniji KV i nenadmašni u svoje doba T34 su svi odreda imali ugrađene DT mitraljeze, kojim su vešte nišandžije brisale sve pred sobom na bojnom polju. Najčešće se efikasnost tenkova tumači kroz “sveto trojstvo” oklopa, snage topa i pokretljivosti, dok je mogućnost eliminisanja protivničke pešadije mitraljezima minimalizirana. DT i DTM su se u toj ulozi proslavili, a čest je bio slučaj da nakon uništenja ili oštećenja oklopnog sredstva preživeli članovi posade nastave da se bore jer je ova verzija mogla da se koristi i kao pešadijski puškomitraljez dodavanjem nožica i izvlačenjem metalnog kundaka.

Koliko je kvalitetan i upotrebljiv bio ovaj sovjetski produkt, dovoljno govori podatak da su ga masovno koristile i snage protivnika, počev od Finaca, kvislinških formacija formiranih od građana SSSR u službi Sila Osovine, pa sve do nemačkih i satelitskih vojnika na Istočnom frontu. Na našem području, najpre su pristigli kao pomoć Crvene Armije za potrebe NOVJ u završnim operacijama oslobođenja Jugoslavije, gde je od korisnika dobio nadimak “tepsijaš”. Posleratna vojska ga je posedovala u svojim magacinima i do početka ovog veka je u konzerviranom stanju bio uskladišten zajedno sa uputstvom naslovljenim kao “Puškomitraljez 7,62mm DP i DPM i tenkovski mitraljez 7,62mm DT i DTM”, koje je izdala Tehnička uprava Saveznog sekretarijata na narodnu odbranu.
U zemljama gde je to dozvoljeno, korisnici sa licencom za nabavku i posedovanje ovakve vrste oružja ga vrlo rade kupuju i koriste na strelištima jer pruža jedinstveni osećaj upotrebe borbene alatke koja je doprinela slamanju najvećeg zla u istoriji ljudske civilizacije. Jasno koncipiran da nikada ne izda tokom borbe, na nekakav čudan način osvaja svojim unikatnim sistemom funkcionisanja jer se doboš okreće tokom dejstva poput gramofonske ploče. U vreme kada je bilo najvažnije, on je odsvirao svoj pobednički marš, a sada predstavlja primer krajnje pojednostavljene konstrukcije koja je nepravedno izostavljena sa spiska pešadijskog naoružanja koje je obeležilo Drugi svetski rat.
Milan Milanović