Rame uz rame sa saveznicima

Reorganizovana srpska vojska u izgnanstvu je tokom 1916. godine u skladu s savezničkim konvencijama brojala oko 140.000 pripadnika, a doneta je odluka da se naoružanje dopremi iz francuskih resursa, kao i veći deo ostale opreme. U striktno tehničkom smislu, ovo je predstavljalo zadovoljavajuće rešenje jer je pretežni deo isporučenog oružja bio adekvatan nameni i aktuelnom momentu razvoja borbene tehnike. Sa druge strane, ako se posmatra logistička komponenta, ovo je bilo neuporedivo bolje rešenje od stanja potpunog izostanka unifikacije u prve dve ratne godine. Naime, Francuzi su našim divizijama isporučili istovetno naoružanje kao i svojim jedinicama na Solunskom frontu i samim tim je snabdevanje bilo jednostavnije, naročito popuna utrošenog ratnog materijala.

Obično se navodi podatak da je našim borcima predato 100.000 brzometnih pušaka “Manliher-Bertje” M1907/15 kalibra 8x50mmR, zatim 9.000 karabina, 20.000 jednometnih pušaka M1874 i 5.000 pištolja španske proizvodnje u kalibru 7,65mm. Pomenute puške su pretežno bile s trometnim magacinom, uz izvesnu količinu petometki i manji broj pušaka Lebel M1886/93. Često se u literaturi sve francuske puške iz tog doba i u kalibru 8x50mmR nazivaju “sistem Lebel”, iako su funkcionalno i po ostalim bitnim karakteristikama potpuno različita oružja. Puška “Manliher-Bertje” M1907/15 je bila namenjena francuskim kolonijalnim trupama, inače znatno jednostavnija za proizvodnju i otpornija na probleme tokom eksploataciji u poređenju s modelom M1886 koji je preovlađivao u jedinicama formiranim od ljudstva iz matičnog područja. Model M1907/15 je korišten tokom Gorničevske bitke, proboja Solunskog fronta i završnih operacija za oslobođenje zemlje i pripajanja novih oblasti, a zadržao se godinama i posle rata u naoružanju nove države. Na osnovu ispitivanja i procena vojnog vrha, kao i iskustava boračkog sastava, ova puška je dobro poslužila i pored nekoliko karakteristika koje nisu bile najsrećnije rešene.

Označena kao “Fusil Mle 1907/15”, trometna francuska repetirka je bila standardna dugačka (cev 803mm) vojnička puška svog doba u smislu opštih svojstava, ali je dospela u ruke naših predaka koji su je logično poredili s svojim obožavanim “srpskim mauzerkama” kalibra 7x57mm. Sam kvalitet izrade i udobnost prilikom manipulacije je bio definitivno na prethodno korišćenom oružju, pa iz ove perspektive možemo konstatovati kako je mnogo bolje rešenje moglo da bude opremanje srpske vojske britanskim puškama SMLE. Naime, i pored ne prevelike mase francuske puške su bile pomalo nezgrapne usled loše rešenog balansa, simplifikovanih ergonomskih rešenja, manjeg kapaciteta i ručice za manipulaciju na sredini zatvarača. Brzometke Mauzer i Li Enfild su u tom smislu bile superiorne, pa i puške Manliher. Ali, treba imati na umu činjenicu prethodnog iskustva s opštim šarenilom modela i kalibara u naoružanju srpske vojske, te se i u ovom slučaju potvrdila prastara vojnička maksima da tokom rata amateri razmatraju tehničke karakteristike naoružanja, a profesionalci primarno razmišljaju o logistici.

Pošto su se borbena dejstva na Solunskom frontu odvijala na planinskom području i teško prohodnom terenu, rukovanje takvim puškama je bilo prilično naporna aktivnost, mada treba imati na umu da u sklopu ukupnih okolnosti karakteristike streljačkog naoružanja nisu bile od presudnog značaja. S obzirom na najviši mogući motiv naših vojnika, stepen obuke i borbenog iskustva, redovno snabdevanje i premoć u ostalim segmentima – bez preterivanja se može konstatovati kako bi srpski borci ostvarili zacrtani cilj i da su u rukama imali perkusione sprednjače. Međutim, pitanje je u kojoj meri su žrtve i gubici mogli biti umanjeni da se raspolagalo adekvatnijim pešadijskim oružjem. Osim pušaka, mitraljezi Sen Etjen M1907 u istom kalibru su bili drastično slabijih karakteristika od izvrsnih Maksim M1909 kalibra 7x57mm koje je ranije koristila Vojska Kraljevine Srbije. Zasnovani na principu vazdušnog hlađenja cevi, sa dopremanjem municije krutim redenikom kapaciteta 25 metaka (naknadno je uveden i klasični redenik), ovi francuski mitraljezi su kao i vizuelno slični Hočkis M1914 bili za klasu lošiji od sistema Maksim i Švarcloze.

Doduše, kvalitet i raznovrsnost ostalog naoružanja je jednim delom nadoknađivalo opisane nedostatke pušaka i mitraljeza, sve u skladu s korenitim promenama koje su skoro sve armije sprovele tokom razvoja Prvog svetskog rata. Kako je sukob odmicao, u operativnu upotrebu su uvođeni automati i puškomitraljezi, poluautomatske puške, bacači plamena, uređaji za lansiranje eksplozivnih projektila, naprave namenjene borbi u uslovima rovovskog rata, minobacači, a na Zapadnom frontu i tenkovi, protivoklopne puške i brojna druga sredstva. Takva modernizacija se osetila i prilikom preoružavanja srpskih jedinica, pa su se naši preci susreli s francuskim tromblonskim nastavkom “Viven-Bessieres” uz pomoć kog se s puške mogao lansirati projektil trenutno-razornog dejstva do daljine od 190 metara. Na osnovu sačuvanih fotografija, nastavak se po pravilu montirao na puške Lebel 1886/93 i posle rata se dugo zadržao u opremi vojske nove zajedničke države. Zavisno od ugla dejstva, ovo je bilo vrlo efikasno sredstvo za eliminisanje protivničkih mitraljeskih gnezda i drugih tačaka otpora. Dodajmo da je naša pešadija dobila i ručne bombe F1, kao i pištolje M15 kalibra 7,65mm kojim je pretežno naoružavan starešinski kadar i deo drugog osoblja. Ovi španski pištolji su kasnije klasifikovani kako VTZ 33, najčešće nazivani “Rubi” i “Eibar”, iako je bilo više modela različitih proizvođača.

U sklopu sveukupne modernizacije i preoružavanja, srpski pešadinci su dobili i oko 4.000 puškomitraljeza „Fusil Mitrailleur Modele 1915 CSRG“ kalibra 8x50mmR, koji su kod nas poznatiji kao “Šoša” po svom konstruktoru (Jacques Louis Henri Chauchat, 1863-1917) ili oficijelnom nazivu 8mm M1915. Francuzi su prvi u opremu redovne vojske uveli formacijski puškomitraljez sopstvene produkcije, kojim je mogao da rukuje i manevriše samo jedan vojnik. Ali, usled niza limitirajućih faktora, problemi tokom upoterebe su isplivavali jedan za drugim. Municija 8x50mmR Lebel s obodom je svojim oblikom prilično “problematična”, pa je ovo oružje dobilo lučni okvir s donje strane koji je izašao na loš glas usled upadanja prljavštine kroz bočne otvore za kontrolu preostale municije. Osim toga, sam sistem funkcionisanja automatike dugim trzajem cevi po ugledu na pušku Remington Model 8 se nije pokazao baš najuspešnijim i retke su uspešne konstrukcije tog tipa. Pomalo rogobatno dizajniran zadnji deo “Šoše” uzrokovao je specifičan način pozicioniranja strelca u ležećem položaju, a nišani su bili krajnje simplifikovani, pa je bilo moguće precizno angažovati ciljeve samo do udaljenosti od stotinak metara. Vojnici su se odreda žalili na grubu izradu, česte zastoje i malu brzinu paljbe od ispod 250 metaka u minuti, ali protivnici nisu imali ništa slično i zato je ovo bio korisni novitet na bojištu.
Od ostalog naoružanja i opreme, bitno je navesti da su okosnicu artiljerijske podrške pešadijskih jedinica srpske vojske na Solunskom frontu činili poljski topovi Šnajder M1912 kalibra 75 mm i haubice 120 mm. Ovo su bila izvrsna oruđa svoje generacije, dosta slična artiljerijiskim modelima istog proizvođača koje su Srbi ranije koristili i generalno su se odlično pokazala tokom narednih borbenih dejstava. Formacijski posmatrano, svaka pešadijska divizija je imala poljski artiljerijski puk (dva diviziona po tri baterije), zatim brdski divizion od tri baterije topova 65mm, haubički divizion s tri baterije oruđa 120mm, a u pešadijskim pukovima je svaki bataljon imao mitraljesko odeljenje s četiri mitraljeza M1907, dok je divizijski konjički eskadron imao dodatno odeljenje od dva mitraljeza istog tipa. Armijski teški artiljerijski puk je imao po jedan haubički divizion oruđa kalibra 120 i 150mm, kao i divizion dugačkih topova od tri baterije s po dva oruđa 105mm.

Značajan napredak je načinjen i po pitanju pratećih službi poput artiljerijske radionice, dve čete inženjerije, sredstava transporta i veze, ojačane sanitetske službe, kao i intendantskih sastava. Snabdevanje je vršeno motorizacijom britanskih i francuskih auto-jedinica, što je sve zajedno doprinelo da naši izmučeni borci nakon tri rata gotovo “o svom ruhu i kruhu” konačno osete kako izgleda biti pripadnik jedne dobro naoružane, organizovane i u svakom smislu podržane vojske. Gledano kroz podatke, početkom leta 1918. godine srpska vojska je imala 546 mitraljeza, 1.955 puškomitraljeza, 294 artiljerijskih oruđa u sastavu divizija, zatim 45 oruđa teške artiljerije i 57 rovovskih topova. Jedno od najinteresantnijih oruđa u upotrebi naše vojske tih dana bilo je upravo rovovsko oruđe francuske proizvodnje “Mortier de 58 mm type 2”, koje je koristilo dve vrste natkalibarnih projektila mase 18 ili 35 kg. Vrlo jednostavne konstrukcije, odlično je služilo za uništavanje i razaranje neprijateljskih fortifikacija, ponajviše za eliminisanje prepreka u vidu bodljikave žice i jednim delom minskih polja.
Od početka završne godine Prvog svetskog rata, avijacijska služba je ojačana pristizanjem novog ljudstva jer je za potrebe aeroplanskih eskadrila u Francuskoj i Grčkoj obučeno novo osoblje. U vreme proboja Solunskog fronta, naše vazduhoplovstvo je imalo 71 avion u sastavu eskadrila 521-525, uz dodatnih oko 60 aviona Prve i Druge srpske eskadrile.

Poređenja radi, austrougarska vojska je takođe reformisana i tokom 1918. godine je svaka pešadijska divizija imala 192 laka mitraljeza, 96 teških mitraljeza Švarcloze, 8 pešadijskih topova, 48 rovovskih minobacača, 30 poljskih topova i jednak broj poljskih haubica, kao i 20 oruđa teške artiljerije (haubice 150mm ili dalekometni topovi 104mm), uz 8 brdskih topova i 4 brdske haubice. Dodajmo tome da su u skoro svim divizijama oformljeni jurišni odredi s pridodatim bacačima plamena, praktično specijalne jedinice za udarna dejstva. Sa druge strane, direktni protivnici na Solunskom frontu Bugari (nemačke snage su činile tek oko 5% angažovanog personala na tom sektoru) su generalno uzevši bili kvalitetno naoružani i opremljeni, mada je saveznička i srpska premoć evidentna. To se naročito ogledalo o broju artiljerijskih oruđa i količini municije, kao i vazduhoplovstvu. Na području kojim je dejstvovala srpska vojska tokom eksploatacije proboja fronta, ostvarena je nadmoć u pešadiji 2,3:1, a u artiljeriji i avijaciji 3,5:1. To je bilo najočiglednije u zoni dejstva Druge armije, gde je ostvarena nadmoćnost u pešadiji 3:1, u artiljeriji 4,7:1, u mitraljezima 4:1. Tome je doprinela francuska teška artiljerija, naročito baterije minobacača 240 mm i topova 155 mm više tipova, kao i grupe formirane za kontrabatiranje (4 baterije 105mm, 1 baterija 120mm, 5 baterija oruđa 155mm, 2 topa 105mm zarobljena od Bugara i 2 britanska topa od 4,5 inča), što je napravilo pravi haos u utvrđenim bugarskim položajima prilikom 24-časovne artiljerijske pripreme samog proboja.

Ovom prilikom moramo ukazati i na jednu tendenciozno stvorenu, a skoro čitav vek eksploatisanu, istorijsku neistinu kako su sva teret najtežih borbi prilikom probijanja fronta izneli srpski borci. Zarad kreiranja nacionalističke mitomanske atmosfere superiornosti i ratničkih osobina, kontinuirano se plasiraju irelevantne tvrdnje kako francuska konjica nije mogla da sustigne srpsku pešadiju u nastupanju. Glorifikacija ide čak i to iznošenja tvrdnji kako je srpska vojska preokrenula tok Prvog svetskog rata, iako su na krajnji rasplet uticala sasvim druga zbivanja van naše zone uticaja. Previše olako se zaboravlja da su na glavnom pravcu proboja Druge armije inicijalni udar izvršile francuske 122. i 17. kolonijalna divizija, dok je Šumadijska divizija eksploatisala njihov prodor u strategijskom i operativnom smislu. Gubici tih divizija jasno govore o raspletu zbivanja, jer su Vijetnamci imali oko 3.000 poginulih, uz teške gubitke i Senegalaca, kao i Marokanaca tokom borbi na istom sektoru. Interesantno, od početka proboja sve do kapitulacije Bugarske srpska vojska je imala svega oko 700 poginulih boraca. Uporedimo to sa 7.200 poginulih u borbama 1916. godine i 2.270 u 1917. godini, ali treba imati na umu da je od probijanja Solunskog fronta do 29. oktobra 1918. godine srpska vojska imala ukupne gubitke od 42.735 mrtvih i ranjenih, od toga poginulih i umrlih 9.303.
Svojstva korišćenog oružja i opreme nisu presudno uticala na ishod i rasplet događaja, ali u određenoj meri se može osnovano konstatovati kako je reorganizacija doprinela ne samo velelepnom uspehu prilikom završnih operacija za oslobođenje Srbije, već i na planu smanjenja gubitaka tokom trajanja operacija. Kao što to obično biva, izdašna saveznička “pomoć” se kasnije pretvorila u isporučenu i gotovo basnoslovno naplaćenu robu koju je kasnija jugoslovenska država godinama jedva uspevala da isplati jer su Francuzi fakturisali čak i najminorniji utrošak bilo kakvog materijala za potrebe naše vojske.
Milan Milanović